اقتباس های موفق تاریخ سینمای ایران کدامند؟

پیوند میان ادبیات و سینما همواره فیلم‌ها و سریال‌های فوق‌العاده‌ای را به‌همراه داشته‌اند وبسیاری از مهم‌ترین فیلم‌ها در دنیا از روی رمان‌ها و قصه‌های ادبی و منثور ساخته می‌شوند. می توان گفت تقریبا هیچ رمان مشهور و جریان سازی نیست که بر پایه آن، فیلمی نساخته باشند. پس از اقتباس‌های متعدد بزرگان سینمای جهان از رمان‌های مختلف و با انتشار فراگیر رمان‌های معروف پارسی، سینماگران ایرانی هم به سوی اقتباس روی آوردند و آثار گوناگونی آفریدند. در ادامه با بررسی مهم‌ترین اقتباس‌های ایرانی، نقش اقتباس در سینمای ایران را دنبال خواهیم کرد.

ناخدا خورشید

«ناخدا خورشید» ناخدای یک لنج بارکش در سواحل جنوب خلیج فارس است که در بندر لنگه اقامت دارد. بعد از ترور نخست‌وزیر در سال ۱۳۴۱، ناخدا گروهی را به سواحل جنوبی خلیج فارس می‌برد. یک دلال در این ماجرا مداخله می‌کند و یک گروه تبعیدی که افراد شروری هستند بعد از کشتن یکی از فروشندگان مروارید قصد فرار از بندرلنگه را دارند و ناخدا را راضی به انتقال آنها به خارج از کشور می‌کنند. در موقع انتقال آنها بین این افراد فراری و ناخدا و دستیارانش برخوردهائی ایجاد می‌شود. 

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

«ناخدا خورشید» اقتباسی است آزاد از رمان «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی که بسیاری از صاحب‌نظران سینما آن را بهترین اقتباس تاریخ سینمای ایران می‌دانند. آن چه که این اقتباس را بیش از پیش موفق ساخته پیشینه طولانی شخص ناصر تقوایی در داستان نویسی و هم‌چنین علاقه شخصی او به ارنست همینگوی است. پیش‌ از تقوایی، «هاوارد هاکس» نیز فیلمی به همین نام براساس آن‌ رمان ساخته بود و در مقایسه‌ای که بین فیلم هاکس و تقوایی‌ شد جدال قطعی سختی بین دوستداران تقوایی و هاکس و مخالفان آن دو در آن زمان درگرفت.

مجموعه «دایی‌جان ناپلئون» ناصر تقوایی هم براساس کتاب طنزی از ایرج پزشک‌زاد مقابل دوربین قرار گرفته و جزو موفق‌ترین اقتباس‌های تلویزیونی به شمار می‌رود.

گاو

گاو «مشهدی حسن» می‌میرد و او که گاوش را خیلی دوست دارد در قالب گاو فرو می‌رود. دوستانش او را به بند کشیده و جهت معالجه به شهر می‌برند...

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

فیلم «گاو» به‌کارگردانی داریوش مهرجویی علاوه بر آن‌که از بهترین فیلم‌های سینمای موج نو ایران است به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار اقتباسی ایرانی به شمار می‌رود. آن هم نه اقتباس از یک داستان و یا افسانه خارجی بلکه اقتباس از یکی از داستان‌نویس‌های هم عصر خودش، و این برای سینمای ما نقطه عطف مهمی است. مهرجویی در سال ۱۳۴۸ با همکاری غلامحسین ساعدی فیلم‌نامه گاو را از کتاب «عزاداران بیل» نوشت و کارگردانی کرد. این فیلم برای مهرجویی و سینمای ایران جوایز متعددی را در جشنواره‌های بین‌المللی به ارمغان آورد. 

درخت گلابی 

محمود، شاعر و نویسنده، در میانسالی به زادگاهش، باغی در دماوند می‌رود تا نوشتن اثری تازه را آغاز کند. درخت گلابی باغ، او را به سال‌های کودکی و نوجوانی‌اش می‌برد...

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

«داریوش مهرجویی» که نزدیک به نیمی از فیلم‌های خود را بر اساس اقتباس از آثار ادبی ساخته است در «درخت گلابی» به سراغ مجموعه داستان کوتاه گلی ترقی رفت و اقتباسی موفق از  داستان درخت گلابی ساخت.

گاوخونی 

 گاوخونی داستان کابوس‌های جوانی را حکایت می‌کند که خاطرات پدر مرده اش، شهر زادگاهش یعنی اصفهان و رودخانه زاینده رود او را به مرز پریشانی می‌رساند.

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

 فیلمنامه‌ گاوخونی اقتباسی کاملاً وفادارانه به رمان جعفر مدرس‌صادقی است. تمام حرف‌هایی که درباره‌ فیلم زده می‌شود، درباره کتاب هم گفته می‌شود. رمان تصاویری را می‌سازد که فیلم نمی‌تواند به وجود بیاورد. این اقتباس  بهروز افخمی در جشنواره‌های داخلی نادیده گرفته شد اما توانست در جشنواره‌های معتبری همچون کن دیده شود.

 خواهران غریب

«نسرین» و «نرگس» مثل سیبی هستند که از وسط نصف کرده باشند. سال‌ها پیش پدر و مادرشان آن‌ها را از یکدیگر جدا کرده‌اند، اما آن‌ها از روی یک اتفاق همدیگر را پیدا کرده و پنهانی جایشان را عوض می‌کنند.

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

بعد از فیلم دو نیمه سیبکیانوش عیاری، که از داستان «خواهران غریب» اریش کستنر ساخته شده بود، کیومرث پوراحمد فیلم خواهران غریب را کارگردانی کرد و فیلم با توسل به موزیک سعی در ارائه تصویری شاد کرد. فیلم پوراحمد داستان دو خواهر کودک بود که با پدر آهنگ ساز و مادربزرگشان زندگی می کردند. در نهایت هم مادرشان به زندگی آن ها بر می گشت. تصویر دو مرحوم هنرمند، پرویندخت یزدانیان و خسرو شکیباییدر این فیلم هم دیدنی و هم خاطره انگیز است.

داش آکل

یک حاجی شیرازی که زمانی با داش آکل در سفر بوده و فضایل نیک داش آکل را می‌دانسته قبل از مرگش وصیت می‌کند که داش آکل به کارهای زندگی و املاک او رسیدگی کند. داش آکل در برخورد با خانواده‌ی حاجی دختر او را می‌بیند و به او دل می‌بندد

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

مسعود کیمیایی هم در فیلم «داش آکل» به سراغ اقتباس رفته است. این فیلمساز «داش آکل» را براساس کتاب «سه قطره خون» صادق هدایت به تصویر کشیده است. کار ارزنده‌ای که کیمیایی در نوشتن و ساختن داش آکل کرد، این بود که به اصل داستان هدایت پایبند ماند؛ ولی خرده داستان‌ها و دیالوگ‌هایی به آن افزود که کاملا در راستای داستان بود و از قصه بیرون نمی‌زد. دیالوگ هایی مثل : مرد وقتی مرده که آزاد باشه یا آدم هر چی داره از پر قنداق داره. 

جیب‌بر خیابان جنوبی

 کاوه جیب‌بری است که به واسطه خلاف، مدت‌هاست به زندان افتاده و حالا پس از گذراندن دوره محکومیت به جامعه برگشته تا زندگی‌اش را دوباره بسازد. اما کاوه پس از خروج از زندان باز هم به سمت جیب‌بری می‌رود و در راه یافتن خواهرش با دختری به نام طلا آشنا می‌شود که در یک فروشگاه به شکل ناشیانه‌ای در حال دزدی است و... 

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

 فیلم «جیب‌بر خیابان جنوبی» به کارگردانی سیاوش اسعدی اقتباسی از کتاب «یک داستان فرانسوی» است. البته پیش از اسعدی، جیمی مارکوس فیلم «دزدان» (Ladrones) را در اسپانیا براساس همین کتاب اقتباس کرد که در زمان اکران «جیب بر خیابان جنوبی» بسیاری اتهام کپی بودن این فیلم را به سیاوش اسعدی وارد کردند.

 سوپراستار

«کوروش زند» یک سوپراستار جوان سینما است که موفقیت و شهرت، او را به آدمی مغرور و خوش گذران و غرق در فساد تبدیل کرده است....

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

سوپراستار» از موضوعی اجتماعی برخوردار است که از کتاب «آگوستوس» اثر «هرمان هسه» اقتباس شده است. «آگوستوس» داستان پسری است که با رسیدن به قدرت و شهرت درگیر خودخواهی می‌شود و «سوپر استار!» با اقتباس از این کتاب، به مشکلات یک هنرپیشه مرد می‌پردازد.

تردید

داستان پسری به نام سیاوش است که پس از مرگ پدرش، عموی او اختیار ثروت خانوادگی را به دست می‌گیرد. سیاوش عاشق دخترعمه‌اش مهتاب است. پس از گذشت مدت کوتاهی از مرگ پدر، او از ازدواج قریب‌الوقوع عمو با مادرش باخبر می‌شود. سیاوش طی ماجراهایی می‌فهمد که پدرش کشته شده‌است.

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

واروژ کریم مسیحی در دومین فیلمش اقتباسی ایرانی و امروزی از «هملت» شاهکار شکسپیر پیش روی مخاطب قرار می‌دهد. «سیاوش» شخصیت اصلی این فیلم مسیری را طی می‌کند که حین آن روز به روز به هملت نزدیک‌تر می‌شود و در جایی دقیقا بر این شخصیت نمایشی منطبق می‌شود و آگاهی او نسبت به این موضوع او را بر آن می‌دارد که تقدیرش را – که همان تقدیر هملت است- تغییر دهد و از او فاصله بگیرد.

پل خواب

 ماجرای پسر جوانی به نام  شهاب است که درگیر مسائلی مالی است و مدعی آن است که در معامله‌ای کلان، فردی کلاهش را برداشته و به کانادا گریخته است. حالا او که زن عقد کرده‌ای  به نام ندا دارد با سیلی از بدهکاری های خرد و کلان تنها مانده است. او که تنها با پدر پیر و معلمش با بازی اکبر زنجانپور در خانه‌ای کلنگی زندگی می‌کند، روز به روز موقعیت زندگی اش بحرانی تر می شود و فشار های زندگی او  را در تنگنا قرار می دهد.

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

فیلم اقتباسی آزاد از رمان «جنایات و مکافات» اثر فراموش نشدنی داستایوفسکی است. اکتای براهنی به‌درستی به سراغ اقتباس آزاد از رمان جنایت و مکافات رفته، روح رمان را حفظ کرده و در جزئیات تغییراتی داده تا با شرایط ممیزی و اجتماعی ایران امروز هم‌خوانی داشته باشد و این در شرایطی است که هنوز سینمای جهان نتوانسته اقتباسی در خور توجه از این کتاب داستایوفسکی داشته باشد.

اینجا بدون من 

خانواده‌ای متشکل از مادر و دو فرزندش، احسان و یلدا که در آرزوی دستیابی به رویاهای خود هستند و امیدوارانه تحولی را انتظار می‌کشند. یلدا معلول است و تمام دغدغه مادر تامین آینده اوست. ورود رضا دوست احسان با بازی زندگی آنان را دستخوش تغییراتی می‌کند...

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

اینجا بدون من اقتباسی از نمایشنامه «باغ وحش شیشه‌ای» است. باغ وحش شیشه‌ای، نوشته‌ی ابرنمایشنامه نویس آمریکایی، تنسی ویلیامز، روایت خانواده‌ای است از قشر پایین آمریکا، خانواده ای سه نفره که تشکیل شده است از مادر (آماندا) پسر (تام) و دختر (لورا). این خانواده در توهمات و رویاهایشان زندگی می‌کنند.

 پله آخر

لیلی ستاره سینماست و به تازگی شوهرش را از دست داده‌است سر صحنه فیلمبرداری ناگهان مقابل دوربین خنده‌اش می‌گیرد و از کار باز می‌ماند. هیچ کس نمی‌تواند دلیل خنده‌هایش را حدس بزند...

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

«پله آخر» اقتباس آزادی هست از داستان «مردگان» از مجموعه «دوبیلینی‌ها» به نویسندگی جیمز جویس . علی مصفا با اقتباس از این اثر ادبی به نوعی به جنگ سینماگران اروپایی رفته و اثری سینمایی را تولید کرده که به راحتی قابل رقابت با سینمای اروپا می باشد و روایت پسامدرنی دارد.

بیگانه

سرین معلم نقاشی یک آموزشگاه آزاد است که به بهانه‌ی دیدوبازدید به خانه‌ی خواهر ناتنی‌اش می‌آید. اما آنجا برای چند روزی ماندگار می‌شود. او که در انتظار دیدن شوهر خواهرش است با مردی روبرو می‌شود که از پیش می‌دانسته، املاکی از طریق همسرش به او ارث خواهد رسید و حالا که بیکار او و به شدت گرفتار است.

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

این فیلم از بهرام توکلی که اقتباسی از نمایشنامه «اتوبوسی به نام هوس» نوشته تنسی ویلیامز است. هر کدام از شخصیت‌های این نمایشنامه یک نوع از خروجی‌های جامعه خود هستند یعنی جامعه غربی و به عبارتی آدم‌های این قصه چه خوب و چه بد قربانیان جبر اجتماعی‌اند. در این اثر دو رویکرد عمده اجتماعی وجود دارد که هرکس بتواند سمت یکی از آنها برود و نهایت اختیاری که به یک فرد داده می‌شود این است که بتواند یکی از این دو گروه را انتخاب کند.

 شب‌های روشن

های روشن داستانِ زندگیِ دو انسانِ تنهاست. مرد، استاد دانشگاه، سرخورده‌ی اجتماعی و مأیوس فلسفی‌ست و انزوای خود را با تدریس ادبیات، مطالعه‌ی کتاب و پرسه‌زدن در خیابا‌ن‌ها می‌گذراند. شبی متوجهِ دختری ساک‌به‌دست می‌شود و به او کمک می‌کند تا از شرّ مزاحمتِ یک راننده‌ی ماشین رهایی یابد. از این‌جا بینِ او و رؤیا دوستی شکل می‌گیرد.

از چه کتابی اقتباس گرفته شده است؟

 سعید عقیقی فیلم‌نامه «شب‌های روشن» را از داستانی با همین نام نوشته داستایوفسکی اقتباس کرده است. مانند خیلی از داستان‌های داستایفسکی، شب‌های روشن داستان یک راوی اول شخص بی نام و نشان است که در شهر زندگی می‌کند و از تنهایی و این که توانایی متوقف کردن افکار خود را ندارد، رنج می‌برد. این شخصیت نمونهٔ اولیهٔ یک خیال باف دائمی‌ست. او در ذهن خود زندگی می‌کند، در حالی که خیال می‌کند پیرمردی که همیشه از کنارش رد می‌شود اما هرگز حرف نمی‌زند یا خانه‌ها، دوستان او هستند. این داستان به شش بخش تقسیم می‌شود.

 تعداد اقتباس در سینمای ایران آن قدر زیاد است که می‌توان ده‌ها فیلم دیگر را در این لیست جای داد. داریوش مهرجویی فیلمساز کهنه‌کار ایرانی بیشترین اقتباس را در بین سینماگران داراست. مهرجویی نزدیک به نیمی از فیلم‌های خود را اقتباس کرده است. به غیر از گاو و درخت گلابی که در مورد آن صحبت کردیم، فیلم‌هایی چون  آقای هالو، پستچی، هامون، دایره مینا، لیلا، پری و مهمان مامان از جمله اقتباس‌های موفق استاد اقتباس در سینمای ایران هستند. 

از دیگر اقتباس‌های سینمای ایران می‌توان از نیمه پنهان (تهمینه میلانی،۱۳۷۹) براساس داستانی از فریده گلبو، دیشب‌ باباتو دیدم آیدا(رسول صدرعاملی،۱۳۸۳)براساس‌ داستانی از مرجان شیرمحمدی، زمستان است (رفیع پیتز، ۱۳۸۴) براساس داستانی از محمود دولت‌آبادی، کافه ستاره‌ (سامان مقدم،۱۳۸۴) با الهام از داستان«کوچه مدق» نوشته نجیب محفوظ، پاداش سکوت (مازیار میری،۱۳۸۵) براساس داستانی از احمد دهقان و اتوبوس شب (کیومرث‌ پور احمد،۱۳۸۵) براساس داستانی از حبیب احمدزاده نام‌ برد.