نقد و بررسی فیلم 12 سال بردگی

مقوله " بردگی " در ایالات متحده ، یکی از ننگین ترین اتفاقات ممکن در تاریخ این کشور محسوب می شود که اگرچه در دیگر نقاط جهان نیز می توان ردپای مشابهی از آن مشاهده کرد، اما وسعت آن در هیچ کجای این گیتی پهناور ، به اندازه ایالات متحده وسیع و منزجر کننده نبوده است. « 12 سال بردگی » جدیدترین ساخته استیو مک کوئین ، برگرفته از داستانی واقعی براساس سرنوشت سالومون نورتاپ است. سالومون نورتاپ یکی از هزاران برده ای بود که در قرن نوزدهم میلادی به بردگی گرفته شد و سالها رنج و مشقت را به جان خرید. اما داستان زندگی نورتاپ شاید از جهاتی کمی متفاوت با آنچه که دیگر سیاهپوستان در آن دوران تجربه کردند باشد که در اینجا به اختصار آن را شرح می دهم :

سالومون نورتاپ متولد شهر نیویورک بود ( به تاریخ 1808 ) و برخلاف اکثر همتایان خودش، سیاهپوستی آزاد محسوب می شد که کارگری می کرد و همچنین راه هنر را در پیش گرفته و به نواختن ساز ویلن مشغول بود. اما درست در زمانی که سالومون در پی کسب وضعیت شغلی مناسبی بود ، شغلی قابل توجه از جانب دو سفید پوست به وی پیشنهاد شد که بسیار وسوسه برانگیز بود. اما این دو سفیدپوست که هدفی غیر از ارائه شغل به سالومون داشتند، وی را به کمک مشروبات الکلی و مواد مخدر بیهوش کرده و به شهر واشینگتن انتقال دادند؛ شهری که اغلب خرید و فروش برده ها در آنجا انجام می شد. سالومون خیلی زود از واشینگتن به ایالت نیواورلئان و یک مزرعه واقع در شهر لوئزیانا انتقال داده شد.

سالومون به مدت 12 سال در این مزرعه و نقاط دیگر ، بردگی را تجربه کرد و طی این 12 سال اتفاقات بسیار زشتی را به چشم دید که شرح برخی از این وقایع در خاطراتش ذکر شده ولی از بیان بسیاری از اقدامات زشتی که مالکان مزرعه نسبت به بردگان روا می داشتند، به دلایلی خودداری کرده است. سالومون نورتاپ در سال 1853 توسط یک چوب بر کانادایی از بردگی رها شد و توانست آزادی که از ابتدا هم متعلق به خودش بود را بازیابی کند. سالومون پس از رهایی از بردگی، تصمیم به ثبت خاطراتش گرفت و سخنرانی های متعددی هم درباره تجربیات خودش از دوران بردگی ارائه داد. اما در نهایت پس از تمام این اتفاقات و ثبت خاطرات و سخنرانی های متعدد سالومون نورتاپ ، وی برای همیشه از انزار عمومی محو شد و در واقع هیچکس هیچ نشانی از وی پس از سال 1857 نیافت؛ به همین جهت کسی نمی داند که وی در چه تاریخی چشم از جهان فروبست و در مجموع، در باقی عمرش چه بر وی گذشت.

فیلم « 12 سال بردگی » دقیقاً از نقطه ابتدایی داستان زندگی سالومون ( با بازی چیوتل اجیوفور ) یعنی جایی که وی یک نوازنده ویلن هست و به دنبال کاری میگردد آغاز می شود. وی سپس پس از اینکه نیرنگ دو مرد سفیدپوست را می خورد و در نهایت سر از لوئزیانا در می آورد ، در مزرعه فردی به نام فورد ( بندیکت کامبربچ ) به بردگی گرفته می شود. فورد برخلاف اکثر همتایانش، نشانی از دیو صفتی جنون آمیز سفیدپوستان ندارد و به نظر می رسد که در مقابل بسیاری رفتارهای اشتباه جامعه خویش ایستاده باشد. اما مشکلات سالومون در نقطه ای آغاز می شود که وی به عنوان برده به مزرعه فردی به نام اِپس ( مایکل فاسبندر ) فرستاده می شود تا در آنجا کار کند و...

استیو مک کوئین در فیلم « 12 سال بردگی » برخلاف اکثر همکاران آمریکایی اش ، برای به تصویر کشیدن فاجعه برده داری در ایالات متحده ، مصلت اندیشی و ترس از بازی با احساسات تماشاگر را کنار گذاشته و سیستم برده داری و اتفاقات آشنای آن را به بهترین شکل ممکن در این فیلم بازسازی کرده است. پیش از این بارها مشاهده کرده ایم که در آثار هالیوودی ، تنها به جنبه خشونت آمیز داستان های برده داری توجه می شود و از پرداخت شخصیت ها و رفتارشناسی سفیدپوستانی که معتقد به برده داری بودند ، سرباز زده می شد. به عنوان مثال می توان به « جانگوی آزاد شده » به کارگردانی تارانتینو اشاره کرد که میزان خشونت در آن به سیاهی می زد اما فرم فانتزی داستان ، مانع از بررسی و رفتارشناسی سفیدپوستان متعلق به این رویداد ننگین تاریخ ایالات متحده می شد.

اما استیو مک کوئین با « 12 سال بردگی » دقیقاً در نقطه مقابل خشونت آثار " برده محور " قرار گرفته است. در اینجا اگرچه خشونت مانند واقعیت این رویداد، بخش مهمی از داستان را به خود اختصاص داده، اما تمرکز مک کوئین بیشتر بر روی شخصیت های داستان و مخصوصاً تقابل سالومون با اربابان خود بوده است. مک کوئین خوشبختانه در روایت داستان ، جانب داری و مصلحت اندیشی ( به سبک آمریکایی ) را کنار گذاشته و مستقیماً به دل شخصیت های داستان زده و رفتار آنها را از چند بُعد مورد بررسی قرار داده است.

در « 12 سال بردگی » ما با شخصیت های سیاه و سفید مواجه نیستیم. مک کوئین در فیلم سفیدپوستان را به دو دسته تقسیم کرده که دسته اول موافق سرسخت برده داری هستند و دسته دوم اعتقاد چندانی به آن ندارند. اما نکته هوشمندانه ای که مک کونین به خوبی به آن پرداخته این هست که وی حتی سفیدپوستانی که به برده داری نیز اعتقاد نداشتند را بصورت انسانهایی به تصویر کشیده که خود درگیر مشکلات بزرگتری بودند و چه بسا اگر آنان قدرت و اراده کافی برای حضور در راس قدرت ( رئیس مزرعه یا هر مجموعه دیگری ) را می داشتند، احتمالاً خود نیز باید تابع این راه و روش نیز می بودند. این بخش از داستان ، اگرچه کم و کسری هایی دارد ( شاید رابطه سالومون و فورد کمی اغراق آمیز باشد ) ولی به اندازه کافی برای مخاطب باورپذیر هست.

اما اوج داستان فیلم زمانی رخ می دهد که ما به همراه سالومون به مزرعه اِدوین اِپس می رویم . اِپس دقیقاً تصویری زنده از نمونه برده دارانی است که در قرن نوزدهم می شد به راحتی آنها را یافت. افرادی که با در دست گرفتن کتاب مذهبی و ذهن سادیستی خود، انواع و اقسام شکنجه ها و رفتارهای ناهنجار اجتماعی را بر بردگان روا می داشتند و در تاریخ ایالات متحده هم معمولاً آنطور که شایسته بوده، هرگز از این افراد به عنوان ننگِ تاریخ ایالات متحده نام نبرد. تصویری که مک کوئین از اِپس در « 12 سال بردگی » به نمایش گذاشته، مردی کاملاً خالی از فرهنگ و دانش است که احتمالاً از کودکی براساس آموزه های اشتباه کلیسا و خانواده اش ، برداشتی خشن از کتاب مقدس داشته و براساس همین برداشت های اشتباه و سادیستی، بردگانش را شلاق می زند و آنها را مبجور به انجام بعضی مناسک می کند. شاید بتوان گفت تصویری که از اِپس در « 12 سال بردگی » به تصویر کشیده شده، نزدیک ترین تصویر ممکن به برده داران قرن نوزدهم میلادی باشد که کمتر در آثار فیلمسازان هالیوودی با این دقت و فرم به تصویر کشیده شده است.

حیف هست که درباره « 12 سال بردگی » صحبت شود و سخنی از بازی فوق العاده چیوتل اجیوفور در نقش سالومون نورتاپ به میان نیاید.چیوتل اجیوفور را از حالا باید شانس اصلی اسکار 2014 بنامیم. حضور وی در نقش سالومون نورتاپ ، یکی از بهترین بازی های سال است که یک سر و گردن از تمامی بازیگران فیلم بالاتر است؛ فکر می کنم که واقعاً اجیوفور لایق یک اسکار ناقابل باشد. دیگر بازی درخشان فیلم را مایکل فاسبندر رقم زده که در نقش سادیستی مذهبی، نقش آفرینی خیره کننده ای داشته است. شخصیت خشونت طلب فاسبندر در « 12 سال بردگی » تماشاگر را به شدت آزار می دهد و وقتی که این اتفاق بیفتد، یعنی بازیگر به خوبی موفق شده شما را قانع به پذیرش خود کند. دیگر بازیگران فیلم از جمله بندیکت کامبربچ و سارا پائولسن و پُل دانو نیز به خوبی در نقش های مکمل حضور یافته اند و ایرادی در بازی آنها مشاهده نمی شود. شاید تنها ایراد فیلم به پُل جیاماتی باشد که حضور موفقی را در فیلم تجربه نکرده و برد پیت هم که با حضور کوتاه مدتش، وضعیت بهتری از او ندارد.

خوشبختانه مک کوئین برای اتمام داستان غم انگیز اما واقعی فیلمش، متوسل به برانگیختن احساسات تماشاگر نشده و حتی فصل پایانی فیلم بی آنکه دراماتیک باشد، خیلی بی سر و صدا به پایان می رسد تا تماشاگر را دچار اشتباه نکند. در واقع مک کوئین با این نوع پایان بندی ( البته پایانِ فیلم را همگان می دانند اما منظورم در اینجا نحوه به تصویر کشیدن آن است ) قصد داشته تا به تماشاگر این موضوع را تفهیم کند که « شما در حال تماشای داستان واقعی از یک فاجعه عمیق انسانی هستید و نه یک داستان دراماتیک که به آزادی فرد منجر می شود! » و به این پایان بندی به نظرم ، بهترین پایان برای این داستان محسوب می شود. مک کوئین تقابل بدست آوردن آزادی سالومون پس از 12 سال را با این پرسش مطرح کرده که « آیا ایستادن در نقطه ای که سالومون در 12 سال پیش دقیقاً در آنجا بوده ، آیا می بایستی شوق هیجان انگیزی به همراه داشته باشد؟! » . به نظرم این پرسش به خودی خود دلیل مناسبی برای پایان بندی نه چندان حماسی فیلم محسوب می شود که نشانی از شوق و هیجان در آن نیست.

در مجموع احساس میکنم که برای هر تماشاگری لازم باشد که « 12 سال بردگی » را ببیند. در فیلم خشونت بطور عریان به تصویر کشیده شده ( همانند واقعیت این داستان ) و از تعارفات رایج آثار " برده محور " خودداری شده است. استیو مک کوئین به خوبی توانسته حق مطلب را درباره تاریخ بردگی در ایالات متحده ادا کند و به نظر می رسد که با فیلمنامه یکپارچه، بازی فوق العاده بازیگران ، فیلمبرداری و تدوین بی نقص ، از حالا باید نام « 12 سال بردگی » را به عنوان یکی از مهمترین آثار سال دانست که احتمالاً در فصل اسکار هم حضور موفقی را تجربه خواهد کرد.