سقوط یک ازدواج

در فیلم اصغر فرهادی، کارگردان فیلم جدایی نادر از سیمین، هیچ سیاست صریح و روشنی نمیتوان یافت و زمانی که اصغر فرهادی در کشمکش با مقامات دولتی ایران در حین تولید فیلم بود، سرانجام مهر تایید بر تولید وی خورده شد. این فیلم در سال 2011 در جشنواره فیلم فجر در تهران موفق ظاهر شد و هم اکنون رسماً کاندیدای اسکار از سوی جمهوری اسلامی ایران است. دو نتیجه ضد و نقیض میتوان از این فیلم برداشت کرد: شاید مقامات فرهنگی ایران چندان زیرک نباشند و یا این که شاید سطح اختلاف نظرها و مباحثهها در ایران بسیار پیچیدهتر از آن است که خارج نشینها گمان میکنند.

"جدایی نادر از سیمین" در واقع همه چیز است، که شاخصترین آنها یک ملودرام اجتماعی پیچیده در مورد سقوط یک ازدواج و یک مشکل خانوادگی که باعث ایجاد زنجیرهای از حوادث میشود؛ یک داستان فریبنده و هیچکاکی که سرنخها در تنگناهای داستان بافته شدهاند که شاید ببینده قادر به درک آنها نشود و یک داستان برجسته فلسفی که هر یک از کاراکترهای فیلم در آن از لحاظ اخلاقی نقشی منحصر به فرد ایفا می کنند.

لیلا حاتمی و پیمان معادی در فیلم جدایی نادر از سیمین

عناصر استفاده شده فرهادی در فیلمش در تمام کشورها و در تمام مقاطع زمانی یافت میشوند. (اختلافات زناشویی، مذهب، اختلاف طبقات اجتماعی و فرهنگ سنتی مردسالاری) اما جدای همه اینها " جدایی نادر از سیمین" تصویری واضح از تنش و نفاق و اختلافات خانوادگی جامعه ایران نشان میدهد. تا آنجا که من از آن مطلع هستم، این موارد از چشم مقامات ایرانی هم پنهان نمانده و عده ای واکنش های تندی نیز بدان نشان داده اند اما با تمامی این احوالات، جایگاه فعلی این فیلم نشان می دهد که مقامات ایران واقعاً دوست نداشتند که فرهادی را سرکوب شود. (لازم به ذکر است که فرهادی جایزه بهترین فیلم را در برلین را هم از آن خود کرد.) این فیلم یک شاهکار تمام عیار است و ممکن است که در انتها به عنوان بهترین فیلم در بخش خارجی جوایز نیز انتخاب شود.

تعداد انگشت شماری از علاقهمندان به سینما فرهادی 40 ساله را میشناسند، کسی که فیلم قبلیاش "درباره الی" تا حدودی از فیلم " L’Avventura" ساخته آنتونیونی اقتباس گرفت و به عنوان کارگردانی پیشرو بعد از کارگردانان معاصر و برجسته ایران همچون عباس کیارستمی، محسن مخملباف و مجید مجیدی مورد تمجید قرار گرفت. طبعاً بسیاری از علاقهمندان به سینما در آمریکا تا کنون هرگز درباره فرهادی نشنیدهاند و به همین دلیل شاید تمایل چندانی به تماشای" جدایی نادر از سیمین"نداشته باشند. شاید ترس از سکانسهای طولانی و ساکت در خانه و مناظر خشک دلیل این موضوع باشد؛ اما اشتباه نکنید، این فیلم بسیار جدی و پیچیده است که پر است از سرگرمی، شوخی و ترحم که چشمانداز جذاب خانواده معاصر ایران را در پشت کلیشهها به تصویر میکشد.

ساره بیات در فیلم جدایی نادر از سیمین

در صحنه آغازین ، ما زوج اصلی فیلم را میبینیم؛ نادر خوش تیپ و باوقار (پیمان معادی) و زن موقرمزش سیمین (لیلا حاتمی) که در مقابل یک قاضی که دوربین در ابتدا آن را نشان نمی دهد در حال مشاجره برای طلاق هستند. اما این قاضی، حوصلهاش از جر و بحث این دو نفر از طبقه متوسط مردم سر رفته است. سیمین میخواهد دختر یازده ساله خود ترمه را (سارینا فرهادی که دختر واقعی اصغر فرهادی است) با خود به خارج از کشور ببرد اما دلیل واضح و مشخصی نیز برای این کار ندارد، اما این در حالی است که نادر میخواهد در ایران بماند و از پدر پیر خود که به بیماری آلزایمر دچار است و نمیتواند او را تنها بگذارد، (علی اصغر شهبازی) مراقبت کند. 

این فیلم یک نزاع موشکافانه است؛ هیچکس دین را زیر سوال نمی برد، جایگاه زن را تحقیر نمیکند و یا برخی قوانین قانون اساسی ایران را محکوم نمیکند. ممکن است تصور کنید نادر و سیمین از همان ثانیههای اول جو را آلوده میکنند. در واقع آنها در دعواهای ناتمام خود، باز هم ملاحظه می کنند و تا حرمت یکدیگر را نگه می دارند. اما نکته جالب توجه آنکه، در یک جامعه غربی، یک زوج یا به شدت با هم دعوا کرده و یا دوستانه از هم جدا میشوند. معمولا در جوامع غربی، حالت دیگری وجود ندارد!

پیمان معادی و سارینا فرهادی در فیلم جدایی نادر از سیمین

وقتی که سیمین با مخالفت نادر برای طلاق مواجه میشود، به خانه پدری خود میرود و تلاش میکند تا از طریق قانونی حضانت ترمه را از آن خود کند. این در حالی است که نادر و سیمین بدون هیچ خصومتی با هم رفت و آمد دارند. نادر، راضیه (با بازی ساره بیات)، شخصی متدین و نیازمند را که در حومه شهر زندگی میکند، برای مراقبت از پدرش استخدام میکند. راضیه این کار را دوست ندارد و برای این کار آماده نیست؛ وی باید از دختر کوچک خود نیز مراقبت کند و نمیتواند به طور همزمان از پدر بیمار نادر نیز که مدام عادت دارد آپارتمان را ترک کند و در خیابان پرسه بزند، نگهداری کند. راضیه در مورد شغلش به حجت، شوهرش (با بازی شهاب حسینی) دروغ میگوید،چرا که میداند شوهرش به دلیل مذهبی و یا هر دلیل اجتماعی دیگر اجازه چنین کاری را به او نمیدهد. ( در یکی از سکانسهای تامل برانگیز فیلم، راضیه، در شرایطی که پدر نادر در شرایط بدی به سر می برد، به یک کارشناس امور دینی تلفن میزند و سئوال میکند که آیا شرعاً میتواند خودش پدر نادر را تمیز کند یا خیر.)

شهاب حسینی در فیلم جدایی نادر از سیمین

در واقع راضیه تلاش میکند تا به نحوی این شغل را به شوهرش که به تازگی نیز ورشکسته شده است منتقل کند، اما طوری که او اصلاً نفهمد این شغل خود او بوده است. اما از اقبال بد راضیه، این حقه او موجب آغاز تراژدیهای اجتماعی بعدی میشود، اما فیلمنامه فرهادی به گونهای است که شاید بیننده به سختی متوجه آن شود. سیمین و نادر کاراکترهای دوست داشتنی در این فیلم هستند که یک بیننده خارجی از طبقه اجتماعی متوسط به راحتی آن را درک میکند، کاراکترهایی که به نوعی قربانی خودخواهی، پیشداوری و غرور خود شدهاند. بیننده در آغاز فیلم شفقت کمتری نسبت به حجت و راضیه دارد – آنها زوجی رنجدیده، بسیار حساس بر روی مسائل مذهبی و از طبقه کارگر هستند – اما محرومیت و سرکوب شدن آنها در این فیلم غیر قابل انکار است و این سئوال که کدام زوج موجب آزار زوج دیگر در این فیلم میشود در ذهن بیننده به وجود میآید. در این فیلم حتی رفتارهای غیرطبیعی ترمه، معلم خصوصیش و رفتار همسایه نیز تاثیر گذار هستند.

وقتی نادر به خانه باز میگردد و پدر خود را پیدا می کند که بیهوش شده و به تخت بسته شده است و راضیه که ظاهراً گمشده است، خشمگین شده و او را اخراج میکند. در حین همین روند برخی از تابوهای متعدد ایرانی نقض میشوند و اتفاقات غمانگیزی رخ میدهد که شاید مسئول آن نادر باشد و شاید اینکه وی تقصیری نداشته باشد. چیزی که در پی این اتفاقات رخ میدهد نوعی رویهی پلیسی است که در آن تمام کسانی که شامل این اتفاق میشوند به نحوی دوست دارند دروغ بگویند و یا حقیقت را لاپوشانی کنند، اما سرنخها همه جا هستند و حقیقت سردرگم، هیچ کجا یافت نمیشود. نادر به دلیل آنچه با راضیه انجام داده است با محکومیت زندان روبرو میشود و راضیه نیز به دلیل آنچه که با پدر نادر انجام داده است با همین محکومیت مواجه میشود. در همین اثنا، حجت که بسیار دمدمی است تمام افراد را تهدید میکند، افراد بیگناه نیز برای کتمان حقیقت گمراه میشوند و سیمین نیز تلاش میکند کاری را انجام دهد که تمام افراد پولدار در این شرایط انجام می دهند، یعنی همه مشکلات را با پول حل و فصل کند.

لیلا حاتمی و مریلا زارعی در فیلم جدایی نادر از سیمین

لوکیشنهای این فیلم در تهران و توسط محمود کلاری فیلمبرداری و با بودجهای در حدود 500 هزار دلار ساخته شده است. "جدایی نادر از سیمین" یک درام با حال و هوای زندگی معاصر است.  فیلمی مملو از پیچیدگی و هیجان، که توسط شخصی کارگردانی شده است که سنتهای سینمای آمریکا و اروپا را در آن گنجانده است. جدایی نادر از سیمین فیلمی است که زندگی کنونی را به تصویر کشیده است،نه مانند فیلمهای آمریکایی که همیشه یک یا دو سال پیش را به نمایش میگذارند.  علاوه بر آن، این فیلم نگاهی عمیق به درون ملت و جامعهای دارد که عده کمی از ما آن را درک میکنیم، ورای یک کاریکاتور رسانهای،  یک اثر عمیق انسانی است که بازخوردهای احساسی و دید تراژدیک یک رمان خوب، آن را همراهی میکند.

شما چقدر با این مطلب موافق هستید؟ نظر شما درباره این مطلب و اثر چیست؟ نظر خود را در پایین همین صفحه بنویسید. [منظوم تنها ناشر نقدها است و این به معنای تایید دیدگاه منتقدان نیست.]

شما نیز می‌توانید نقدها و یادداشت‌های خود درباره آثار سینما و تلویزیون را با نام خودتان در منظوم (معتبرترین مرجع نقد سینما و تلویزیون ایران) منتشر کنید. هم‌اکنون مطالب خود را به آدرس ایمیل Admin@Manzoom.ir برای ما ارسال کنید.

نقد، یادداشت، تحلیل، بررسی و معرفی منتقدین از فیلم‌های سینمایی، سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی ایرانی را در صفحه نقد فیلم سایت منظوم مرجع سینما و تلویزیون ایران بخوانید.