لذتی زیبایی ‏شناسانه‏ راشومون

در راشومون،ژاپنیها تجربه حسی بزرگی را برای غربیها تدارک دیده‏اند.لذتی‏ زیبایی‏شناسانه،برانگیزشی روشنفکرانه،و نمونه ‏ای به یادماندنی از آنچه فیلمی‏ سینمایی می‏تواند باشد.

با داستان آغاز خواهم کرد که مضمونی جاودانی دارد:بشر هرآنچه را به همان شکلی که دوست دارد پدیدار شود توصیف می‏کند.این اصل غم‏ انگیز بدیهی،هسته حکایتی درباره جنایت در ژاپن قرن نهم است.فیلم با باران‏ تابستانی سنگینی که بر دروازهء راشمومون شهر کیوتور می‏بارد آغاز می‏شود. سه مرد زیر تیرهای شکسته و فروریخته‏ اش پناه گرفته ‏اند.یکی هیزم جمع کن‏ است؛دومی پیشخدمت؛و سومی راهبی بودایی.هیزم‏شکن از جنایتی که‏ تازه در جنگی نزدیک روی داده پریشان است.

او که جسد را پیدا کرده بود،با همنشینانش در این‏باره می‏گوید.مرد مقتول بازرگانی بود که از میان جنگل به همراه همسرش راهی سفر بوده‏ است.راهزنی به او حمله می‏کند،او را به درختی می‏بندد،در برابر چشمان‏ او به زنش دست‏درازی می‏کند.

سپس شوی را آزاد می‏کند،شمشیرش را بازپس می‏دهد،و تا رقم‏ خوردن مرگش با او می‏جنگد.وقتی به دنبال زن می‏گردد،مبی‏بیند که گریخته‏ است.این همه،اعترافات راهزن به پلیس است.اما زن هم که دستگیر شده‏ بود،داستانی متفاوت را بازگو کرده که هیزم‏شکن به هنگام حضور در پاسگاه‏ پلیس شنیده است.

زن شهادت داده است که راهزن پس از تهاجم،به او خندیده و ناپدید شده است.او به سوی شویش رفته که آزادش کند و در چشمانش نفرتی‏ عمیق-از خود زن-دیده است.به شویش التماس کرده با چنین تنفری به‏ او خیره نشود،طنابی را که به بندش درآورده بوده بریده و تمنا کرده که او را بکشد.مرد نگاه خیره‏اش را ادامه داده است.زن به سویش رفته،غش‏ کرده است.وقتی زن باز هوشیار گشته،دشنه‏ اش را در سینه شویش یافته‏ است.

سپس راهب می‏گوید واسطه ‏ای باز داستانی متفاوت را برای پلیس‏ تعریف کرده است.بازرگان مقتول که از طریق این واسطه سخن می‏گفته، به صراحت گفته است که پس از دست‏ درازی به همسرش،راهزن به زن‏ عشق ورزیده است و طراوتی در صورت زن تلألو گرفته که هیچگاه خود او -یعنی شوی زن-نتوانسته باعثش شود.او گفته همسرش به راهزن التماس‏ کرده که همراه خود ببردش و بعد ترغیبش کرده که شویش را بکشد.در حالی ‏که راهزن زن را زمین زده،از شویش پرسیده:«باید او را بکشیم؟»زن‏ گریخته و راهزن تعقیبش کرده؛شوی خود را از بند رهانیده،دشنه زنش را بر زمین یافته و از بی ‏آبرویی با فرو کردن چاقو به خویش گریخته است.

درهمین‏ حال،هیزم جمع کن اعتراف می‏کند واقعیت جنایت را شاهد بوده است.هیزم‏شکن به صراحت می‏گوید پس‏ازآنکه راهزن به زن حمله‏ کرده،پشیمان شده و از زن خواسته با او ازدواج کند و گفته زندگی شرارت‏بارش‏ را رها خواهد کرد.

پاسخ زن این چنین بوده که او تنها یک زن است،و ازاین‏رو قادر نیست‏ از میان هوسهای مردان،گزینشی کند.پس راهزن شوی را آزاد کرده و شمشیرش را باز پس داده است.اما شوی ضجه زده که حاضر نیست زندگی ‏اش‏ را به خاطر فاحشه‏ای به مخاطره بیاندازد.زن عصبانی شده،شویش را بزدل‏ و راهزن را احمق خطاب کرده تا دو مرد را به کشتن یکدیگر ترغیب کند؛در جدال متعاقب،راهزن شویش را کشته است.

وقتی هیزم جمع کن این چهارمین روایت را به پایان می‏برد،صدای شیون‏ بچه‏ ای به گوش می‏رسد.سه مرد به دنبالش می‏گردند و پیدایش می‏کنند. پیشخدمت برخی از جامه‏ های روایی‏اش را می‏رباید،و وقتی هیزم جمع کن‏ او را سرزنش می‏کند،پیشخدمت با تحقیر می‏خندد می‏پرسد:«فکر می‏کنی‏ نمی‏دانم دشنه جواهرنشان زن را تو دزیده‏ای؟»هیزم‏شکن سرافکنده می‏شود، و به سوی بچه می‏رود و برش می‏دارد.راهب فکر می‏کند او می‏خواهد از جامه‏ های باقیمانده‏اش برهنه ‏اش کند و اعتراض می‏کند.اما هیزم‏شکن پاسخ‏ می‏دهد:«شش بچه دیگر در خانه دارم.یکی بیشتر هیچ تفاوتی نمی‏کند.» راهب تحت تأثیر قرار می‏گیرد و می‏گوید:«فکر می‏کنم ایمانم به بشریت‏ را به من بازپس داده‏ای.»

در روایتهای گوناگون از وقایع درون جنگل،اشخاصی که به هم مربوط می‏شوند،به جاه ‏طلبی سوق پیدا می‏کنند یا حفاظت می‏شوند؟راهزن از مردم‏ می‏خواهد باور کنند شمشیر شوی را به او باز پس داده و در جدالی منصفانه‏ او را کشته است.زن از جامعه می‏خواهد باور کنند او بی‏تقصیر بوده و شویش‏ نامنصفانه او را رانده است.شوی می‏خواهد که مردم بدانند زنی که او هیچگاه‏ به تصاحب کامل خویش در نیاورده بود فطرتی خیانتکار داشته است،و هیزم‏شکن که دشنه زن را ربوده،می‏خواهد هرکسی با سرقتش ارتباطی‏ داشته بد نام شود.راهزن،جانی،دزد و متجاوز است؛شوی رذل و جبون است؛ زن وقتی در نبردی مرگبار مردی را در برابر مردی قرار می‏دهد ویرانگر و خرسند است.سرقت از چنین مردمانی دزدی نیست.

درباره بچه چه می‏توان گفت؟نمادی است برای یکی از مهمترین حقایق‏ ابنای بشر:در اندرنمان به همراه دزدی،جنایت،تجاوز و فریب،ترحم نیز هست.

اگر راشومون را تنها به بینش درونی قلوب بشری که روانشناسی غربی‏ را به خجلت وامی‏دارد می‏شناختند،فیلمی نامتعارف در برابر دیدگانمان می‏بود. اما این تنها نیمی از شایستگی آن است.نیم دیگر،هنر شگفتی است که‏ خود فیلم با آن ساخته شده است.فکر می‏کنم اگر بگویم تقریبا هر نمای‏ دوربین دور،متوسط،نزدیک و توأم با حرکت افقی-با همان ظرایفی‏ ترکیب‏بندی شده است که نقاش ترکیب‏بندی می‏کند،ره اغراق نرفته‏ ام. ظرایف طراحی لباس،بازیگری،کارگردانی و فیلمبرداری نفس گیراند.آن‏ نماهای زن سپیدپوش،سوار بر اسب سپید،پوشیده در روبنده‏ای سپید که از لبه کلاهی بزرگ آویخته است،به آنی فراخوانی حسی از ژاپن میانه بدل‏ می‏شود،همچنانکه جادوی سینمای ناب نیز هست.

لحظات جادویی بی‏شمار از این دست بسیارند:حرکت افقط دوربین در میان جنگل آفتابی(به همان شیوه فیلم آلمانی زیگفرید،فقط بسی خلاق‏تر)؛ سکانس حضور واسطه با باد،رعد و برق،کوس،سرود و چهره ‏آرایی دست به‏ دست هم می‏دهند تا بی‏ایمانی به ماوراء الطبیعه را متزلزل کنند؛سقوط دشنه‏ از دست زن به درون زمین،وقتی در زمان تهاجم راهزن،هوس زن را تسخیر می‏کند؛سبعیت بدوی جدال با شمشیر؛موسیقی که گامها و هارمونیهای‏ شرق و غرب را به هم می ‏آمیزد«بولرو»ی راول شرقی شده است).

اما باید سخن کوتاه کنم؛اگرنه جایی برای ختم کلام با مختصری از تمثیلاتی که مردم در راشومون می‏یابند،باقی نخواهند ماند.بعضی قیاسی‏ با موقعیت بین المللی روز می‏یابند.

اصل استدلال این است که ژاپنیها به جهانیان می‏گویند:که داند که‏ مقصر کیست؟که در این حقیقت مخوف بی‏ تقصیر نیست؟برخی دیگر قیاسهایی با شرایط داخلی پاپن می‏یابند.مخبری ژاپنی مرا گفت این حکایت‏ قرن نهم به این سبب در این دوران خاص به فیلم برگردانده شده است که‏ انحطاط اخلاقی مسلط بر زندگی ژاپنیها پس از شکست ژاپن،به بی ‏اخلاقی‏ مسئولی بر مردمان ژاپن در 1200 سال قبل می‏ماند.