نقد فیلم ماتریکس/ اتوپیای پراگماتیستی

برای دریافتن دیدگاهی که ماتریکس از پس آن می‏آید؛باید به بازنگری و تعمق‏ در تعالیمی پرداخت که دراثر فیلم، ترویج‏ و تبلیغ می‏شوند.

نشانه‏ های زیادی در فیلم وجود دارد که‏ ما را مجاب می‏کند، فیلم درپی‏ داعیه‏ های پراگماتیستی بنا شده است؛ به تعبیری فیلم، نماد روان پراگماتیستی‏ سازندگانش است. در این مختصر سعی‏ نگارنده مصروف بازخوانی نشانه‏ های‏ فیلم براساس این دال اساسی است. به‏ این منظور ابتدا شمه‏ای از آرای یکی از مهمترین متفکران پراگماتیست‏ آمریکایی؛«ویلیام جیمز»را عرضه‏ می‏نماییم و آنگاه درپی تحلیل فیلم، آنها را رد می‏جوییم. جیمز در نظریه خود داعیه ‏های نوینی را وارد می‏کند. برداشت متفاوت او از مسأله حقیقت‏ مهمترین وجه تمایز او از متفکران قابل‏ به اصالت عمل و تجربه است. در نگاه جیمز همه چیز زمانی صحیح‏ هستند که به نحوی برای ما سودمند باشند:«سودمندی چیزی، مبین صحت‏ آن و صحت آن مبین سودمندی آن‏ است»بر این اساس و تلقی از امر صحیح‏ است که نظریه حقیقت جیمز بنا می‏شود. بر این اساس، حقیقت همان عمل بر پایه صحت و مصلحت است:«حقیقت‏ بودن یک تصور، درواقع یک رویداد یا یک فرایند است؛یعنی فرایند اثبات‏ خودش، (حقیقت)فرایند تحقیق‏پذیری. » این فرایند تحقیق‏پذیر، برآمده از اندیشه‏های صحیحی است که نتایج‏ سودمند عملی، بر آن مترتب می‏شود. «در تراز عقل سلیم، حقیقت یک حالت‏ ذهنی به معنای نقش رهنمونی سودمند اوست»مقصود جیمز از رهنمونی‏ سودمند، آن است که اگر آن حالت ذهنی‏ یا تصور برای ما حاوی نتایج عملی‏ مفیدی باشد که برای بهتر شدن وضعیت‏ حیاتی‏مان به کار آید، پس آن امر ذهنی‏ برای ما مبدل به یک حقیقت می‏شود. در اصل هر امری صحیح یا غلط که‏ برای ما نتایج عملی داشته باشند حقیقت‏ محسوب می‏شوند. بر این اساس هیچ ملاک قطعی‏ای‏ برای حقیقت-از پیش تعیین شده-وجود ندارد. بلکه حقیقت در روند فعالیت‏های‏ ما ساخته می‏شود و در سیر حیات ما توسط خود ما بنا می‏شود.

او بر این اساس بر دیدگاه های‏ عقل‏گرایانه، که حقیقت را به امری از پیش معین تقلیل می‏دهند و ثابت فرض‏ می‏کنند انتقادات اساسی خود را وارد می‏کند:«وظیفه ما برای کسب حقیقت، نه دستوری خشک و بی‏روح است که‏ از آسمان فرود آمده باشد، و نه امری که‏ عقل ما بر ما تحمیل کرده باشد، بلکه‏ می‏تواند با دلایل عالی عملی توجیه‏ شود. »می‏بینیم به زعم او امر حقیقی‏ در اصل، امری است که رخ می‏دهد و جامه عمل به خود می‏پوشد. او حتی بر این اساس و تلقی از حقیقت، تصورات‏ را دسته‏ بندی می‏کند. به زعم او موضوعات تصورات، همیشه‏ برای ما سودمند نیستند و زمانی که‏ سودمند نباشند بهتر است اصلا عیان‏ نشوند. لذا چون ممکن است روزی این‏ حقایق اضافی موقتا اهمیت کسب کنند ما آنها را در کتب مرجعمان ضبط می‏کنیم. هروقت یکی از این حقایق اضافی‏ عملا با یکی از نیازهای فوری ما ربط پیدا کند، از سردخانه به در می‏آید تا در جهان به عمل بپردازد و اعتقاد ما، به آن‏ فعال می‏شود، و درست در این زمان‏ است که می‏توانیم بگوییم؛آن حقیقت‏ سودمند است زیرا صحیح است، یا صحیح است زیرا سودمند است.

براساس دیدگاهی خاص از امر حقیقی و حقیقت است که پراگماتیسم‏ می‏تواند به طرز نگاه خاص خود از جهان‏ ساختار ببخشد. به زعم جیمز حقایق‏ ریشه در واقعیات دارند و در حوزه عمل، به جهان واقعیات بازمی‏گردند و درنتیجه‏ این واقعیات مجددا آن توان را می‏یابند تا حقایق تازه‏ای خلق کنند.

به این‏سان حقیقت در گستره و در ازای حیات به امری فعال و متغیر تبدیل می‏شود که متناسب با هر وضعیتی‏ جامه دیگر به خود می‏پوشد. براساس‏ دیدگاه پراگماتیستی، حقیقت درنهایت، در حوزه عمل است که خلق می‏شود: «به وسیله رخدادها، یک تصور حقیقی‏ شده است یا حقیقی می‏شود. بنابراین، حقیقت، فرآیند کشف است. »این تلقی‏ خاص از حقیقت و امر حقیقی، تمامی‏ وجوه حیات انسانی را توجیه می‏کند و نگاه پراگماتیستی از آنها را رقم می‏ززند. بر این اساس امور رازگونه و عرفانی تا زمانی که به فایده‏های عملی منجر شوند، تأیید و مورد قبول واقع می‏شوند: «پراگماتیسم خواستار حفظ همه چیز است، هم خواستار پیروی از منطق، هم‏ حواس و هم به حساب آوردن‏ متواضعانه ‏ترین تجارب شخصی. او تجارب عرفانی و رازورانه را، اگر نتایج‏ عملی داشته باشند به حساب می‏آورد. او خدایی را قبول دارد که در خاکی‏ترین‏ واقعیت حیات خصوصی وجود دارد. »براساس تلقی خاص پراگماتیسم‏ از حقیقت که آنرا امری فردی و عملگرایانه می‏کند، قانون و هرآنچه به‏ مثابه مقررات و قواعد است؛ساخته و پرداخته انسان تلقی می‏شود و هیچ‏ قانون و قاعده‏ای که از پیش تعیین شده‏ باشد به رسمیت شناخته نمی‏شود؛ «حقها، باطلها، مجازاتها، کلمات، صور، اصطلاحات و اعتقادات ما همگی‏ آفرینشهای جدیدی هستند که همپای‏ سرعت پیشرفت تاریخ افزوده می‏شوند والا قانون، زبان و حقیقت نه‏تنها اصول‏ از پیش موجودی نیستند که به فرآیند حرکت جان ببخشند، بلکه صرفا نامهایی‏ انتزاعی هستند برای نتایج حاصل از فرآیند حرکت. »هرکسی قانونگذار جهان‏ خویش است و مصالح و معیارهای‏ خودش را خودش تعیین می‏کند؛و هر امری که بر این اساس استوار نباشد و خواهان مقید کردن و محدود کردن این‏ خواست مشروع آفرینش جدید اعتقادات‏ و حقایق باشد از دید پراگماتیستی مورد نقد و انکار قرار می‏گیرد.

به‏ طور کل نگاه پراگماتیستی؛ نگاهی به شدت شخصی، فردگرایانه، مرکز گریز و مخالف هر قاعده و قانون‏ مطلق‏گرا و جزمی است. در دید پراگماتیکی، با رویکرد به‏ امور انضمامی و واقعی؛به عمل و قدرت‏ روی می‏آوریم. حتی ملاک حقیقی بودن یا نبودن‏ تصورات و ذهنیات ما به قدرت عمل، و منتج شدن آنها به نتایج عینی و ملموس، تقلیل داده می‏شود.

با این نگاه، به سراغ اثری می‏رویم‏ که پیش از این وعده تحلیل آنرا براساس‏ دید پراگماتیستی داده بودیم. ماتریکس‏ از حیث پراگماتیستی بودن انسانها و فضای حاکم بر کار، اثری قابل توجه و تأمل است.

در ماتریکس ما از ابتدا با تمایز میان جهان حقیقی و جهان مجازی در فیلم مواجهیم، این تمایز و تفاوت تا انتهای فیلم دنبال می‏شود، تا باهم‏ متحد شوند. بر این اساس نیز درنهایت‏ موفق می‏شود میان جهان حقیقی و جهان مجازی، پیوند و همبستگی ایجاد کند. اما به راستی ماهیت این جهان‏ حقیقی و مجازی چیست؟

فیلم، مهمترین امری که دنبال‏ می‏کند و ما را به آشنایی با آن فرا می‏خواند، درک ماهیت این عوالم است. اگر ما موفق به درک این دو عالم شویم‏ پیام نهایی ماتریکس را دریافته‏ایم. پیش‏ از این به درک حقیقت و خود حقیقت‏ در منظر پراگماتیسم اشاره‏ای شد. در این تحلیل از فیلم، به خوبی‏ می‏توان تبلور این داعیه اساسی‏ پراگماتیستی را در ماتریکس مشاهده‏ کرد.

در منطق فیلم، جهان مجازی‏ جهانی است که در ان همه چیز باز نموده است و تحت کنترل. احساسات‏ آدمها و حواسشان با ضوابط و معیارهایی‏ کنترل می‏شوند. همه‏ کس و همه‏ چیز، منفعل و باری به هرجهت هستند. به‏ طور مثال‏ به صحنه‏ ای رجوع کنیم که در آن سایفر با مامور اسمیت در رستوران مذاکره‏ می‏کنند. سایفر زمانی که لقمه غذا به‏ سوی دهانش می‏برد به مامور اسمیت‏ می‏گوید؛لذیذ بودن لقمه غذا امری است‏ که از پیش، او باید آن را بپذیرد و این‏ لذت را به خود بقبولاند.

درحقیقت در جهان مجازی-که‏ می‏توان آن را آیین ه‏ای از جهان مدرن‏ رسانه‏ای محصول اندیشهء روشنگری‏ دانست-حوادث و رویدادها، هیچکدام‏ به خواست انسانها اتفاق نمی‏افتند. همه‏ کس و همه ‏چیز تحت کنترل و نظارت‏ هستند. قوانین و معیارها، پیشاپیش‏ فردیت انسانها را تحت سیطره خود درآورده‏اند. آدمی در کاشانه خود هم تحت‏ نظارت و کنترل است. (در صحنه ‏های‏ بسیاری مامور اسمیت و همکارانش به‏ شکل و شمایل انسانهای دیگر درمی‏آیند. )تصورات ذهنی انسانی تحت‏ کنترل است و هرگونه که طلب شود تغییر خواهد یافت. درحقیقت، جهان‏ مجازی، همان جامعه‏ ای است که همه‏ چیز در آن وانموده شده است؛آزادی، احساس و شور زندگی و. . . ، همه‏ چیز ازطریق کدهایی به آدمیان عرضه‏ می‏شود. درحقیقت همه ‏چیز حتی‏ هستی انسانی هم کدبندی شده است.

در مقابل این جهان در فیلم، جهان‏ حقیقی قرار داده شده است. جهانی که‏ در آن آدمها به استقلال شخصی خویش‏ بهای بسیار می‏دهند و حاضر نیستند از آن دست بکشند و لذا قدم در آن‏ گذاشته‏ اند تا بیاموزند چگونه باید در مقابل عوامل سلطه بایستند و فردیت‏ خویش را اعمال نمایند. به بیان بهتر در جهان حقیقی‏ آنگونه که در فیلم بیان شده است، نیو و دیگران، هم از حیث تصورات و تأملات‏ و هم از حیث عمل، می‏آموزند که بیرون‏ از چارچوب مسلط در جهان مجازی‏ بیاندیشند و اقدام کنند.

به ‏طور مثال صحنه‏ هایی را به‏ خاطر بیاوریم که به نیو در جهان حقیقی‏ القا می‏شود که باید سعی کند به تصورات‏ خود جامه عمل بپوشاند البته عملی کردن‏ تصورات منوط به قبول این است که او می‏تواند و قدرت دارد هرآنچه را که‏ می‏اندیشد به منصه ظهور برساند. در صحنه‏ای که به نیو آموزش‏ ورزشهای رزمی داده می‏شود مورفیس‏ به او می‏گوید«فکر نکن که می‏تونی‏ بلکه می‏تونی»یا در صحنه‏ ای که نیو با اوراکل(پیشگو)روبه‏رو می‏شود به او می‏گوید او استعداد و قابلیت آنرا دارد که‏ برگزیده و منجی باشد، و این استعداد زمانی به فعل می‏رسد که او باور کند همان منجی است.

در فیلم اوراکل نماد جنبه رازورانه‏ و متافیزیکی فیلم است. او که از آینده‏ خبر می‏دهد تا آنجا معتبر شمرده می‏شود که سخنانش جنبه‏ای عملی دارند. اگر فرضا امیدی که او به نیو یا به دیگران‏ می‏دهد جنبه عملی نداشته باشد(که‏ همین ایجاد امید در دل‏ مراجعه‏ کنندگانش یکی از جنبه ‏های‏ عملی فعل اوست)وجود او بی‏فایده است‏ و هیچ توجیهی ندارد و باید کنار گذاشته‏ شود.

تفاوت اساسی جهان حقیقی نسبت‏ به جهان مجازی این است که مورفیس‏ و یارانش در آن آزادانه، تصور می‏کنند، می‏اندیشند و عمل می‏کنند. درحقیقت، جهان حقیقی همان‏ جهان فردیت و عمل است، جهانی است‏ که در آن فرد به هرچه می‏اندیشد می‏تواند جامه عمل بپوشاند و اصلا باید به چیزی بیاندیشد که عملی باشد و به‏ فعل رسیده باشد.

تمامی حرفها و گفتگوهایی که به‏ زبان آورده و رد و بدل می‏شود باید جنبه‏ عملی بیابند. هیچ اطلاعات اضافی و ناکارآمد که باعث اشتغال فضای ذهن‏ افراد شود، به آنها داده نمی‏شود و یا اصولا آنها به دنبال چنان اطلاعاتی‏ نیستند:ترینیتی در صحنه‏ای در بالای‏ پشت بام مرکز پلیس از تانک می‏خواهد اطلاعات مربوط به کنترل هلی‏کوپتر را برای او بفرستد، یا تا زمانی که نیازی‏ عملی به اظهار عشق به نیو احساس‏ نمی‏کند از ابراز آن خودداری می‏کند. (در نبرد نهایی که نیو توسط مامور اسمیت کشته می‏شود، ترینیتی علاقه‏ خود را به نیو ابراز می‏کند تا به این سبب‏ به نیو انرژی مضاعفی برای مبارزه با مامور اسمیت و همکارانش بدهد. )همه‏ این نشانه‏ ها و بسیاری نشانه‏ های دیگر ما را هدایت می‏کنند تا جهان حقیقی را به مثابه جهان قدرت اراده درک کنیم. جهانی که در آن انسان آزادانه به هر چه می‏اندیشد جامه عمل می‏پوشاند. بی‏آنکه ترسی از آزار و اذیت‏ مجریان شبکه نظارتی ماتریکس داشته‏ باشد.

درحقیقت جهان حقیقی فیلم‏ ماتریکس، جهان آرمانشهری‏ اندیشه ‏گران پراگماتیست است. در این آرمانشهر، اراده آدمی فارغ‏ از هر بند و قاعده و قانون خود برای خود تصمیم می‏گیرد، برای خود اخلاق وضع‏ می‏کند و برای خود آرمان می‏سازد. آرمانشهر جایگاه انسانهای از بند، قاعده و نظارت رسته است. کسانی که‏ می‏توانند آزادانه بیاندیشند و عمل کنند.

در فیلم، بارها جمله‏ای تکرار می‏شود:«من نیومدم بگم چه طوری‏ تموم می‏شه، اومدم بگم چه طور شروع‏ می‏شه. »این جمله تعبیر دیگر همان‏ چیزی است که ما تعبیر به اراده و خواست‏ قدرت و تصور آزاد نمودیم.

جهانی که در آن همه‏ چیز به دست‏ خود آدمی است، او هرموقع بخواهد به‏ سرنوشتش خاتمه می‏دهد و هرموقع‏ بخواهد عمل می‏کند، کسی یا چیزی‏ برای او تعیین نمی‏کند که چگونه‏ سرنوشت او رقم خواهد خورد یا خاتمه‏ خواهد یافت. جهان حقیقی فیلم ماتریکس شاید نمود و نماد همان امر حقیقی‏ای است‏ که در پراگماتیسم جیمز بود، جهانی که‏ در آن تصورات ما زمانی حقیقی تلقی‏ می‏شوند که با دلایل عالی عملی توجیه‏ شوند، و به بیان بهتر رخ دهند و اتفاق‏ بیفتند. در فصل نهایی فیلم، این رخداد بزرگ برای نیو رخ می‏دهد. او تبدیل به کسی می‏شود که فارغ‏ از نظم و قاعده و بیرون آن قرار می‏گیرد و تصور او به عینه، همان عمل و اراده‏ قدرت اوست. او دیگر باورش شده که‏ هر تصورش را می‏تواند جامه عمل‏ بپوشاند.

در سکانس نهایی ما او را در باجه‏ تلفنی می‏بینیم که در آن بشارت جهانی‏ را می‏دهد که هیچ قانونی در آن نمی‏تواند عرصه فردیت را تحت سیطره خود درآورد و کنترل کند، جهانی بی‏قاعده و آنارشیستی که در آن افراد آزادانه‏ می‏اندیشند و به دلخواه عمل می‏کنند. در نهایت فیلم مبدل به اعلامیه‏ای می‏شود در تبلیغ نسبی‏گرایی فردباورانه که با اصالت عمل درمی‏آمیزد و معجونی از این درآمیختگی به دست می‏دهد و به‏ هیچ چیزی جز اراده آزاد و خواست‏ نامحدود نمی‏اندیشد و انسان کامل و آرمانی این تلقی همان«نیو»ست که‏ نه به چیزی عقیده دارد و نه آرمانی‏ متعالی درسر می‏پروراند. آرمان او همان خواست عمل و تصور بدون حد و مرز است.

جهان ماتریکس جهانی است که‏ در آن، فرد در مقابل جمع، عمل آزادانه‏ در مقابل افعال اندیشیده و هنجارمند و تصورات هنجاری در مقابل تصورات‏ بی‏قید و بند قرار می‏گیرند و برنده در این میان، جهان عمل و تصور بی‏قاعده‏ و جهان بی‏فرادهش است، جهانی که‏ ناظر به وضعیت موجود است و خواهان‏ لذت و بهره ‏برداری اپیکوری از حضورش‏ در عرصه هستی.

تمامی ارجاعات به آرای«ویلیام جیمز»از کتاب«پراگماتیسم»او، ترجمه عبد الکریم رشیدیان‏ گرفته شده است.