نگاهی به فیلم ماتریکس: موفق، اما. . .

یک آغاز هیجان‏انگیز، نبردی تمام‏عیار، آتش‏بازی مهلک‏ و جانگداز که در بیشتر سکانسها شعله‏های آتش زمین و زمان‏ را فرامی‏گیرد. فیلمی نو با ایده‏ای تازه و سرشار از ترفندهای‏ سینمایی. برادران واچووسکی توانسته‏اند از حرکات سریع و هیجان‏آور در فیلم خود به خوبی استفاده کنند. طراحی و ساخت دکورهای پرهزینه متن داستان نه‏تنها اثری گیرا و تماشاگرپسند به وجود آورده، بلکه دستمایه یک اثر کاملا روانکاوانه نیز شده است. فیلمی شیک و مدرن که به مدت‏ دو ساعت انسان را کاملا سرگرم می‏کند.

«ماتریکس»درباره جوان نابغه‏ای است به نام(کیانو ریوز) که مورد توجه دو گروه قرار می‏گیرد و در این بین ترینیتی‏ (کری آن موس)او را از دست گروه بدها نجات داده و به‏ طرف گروه خود می‏کشاند. حرکت جوان از ابتدا تا انتها حالت‏ یک نوع دگرگونی و دگردیسی دارد. که هم ازنظر جسمی‏ تغییر می‏کند و هم ازنظر روحی به مرتبه بالاتری می‏رسد، به مرحله‏ای که می‏توان از آن به ابرانسان تعبیر کرد. به رغم‏ وجود مسئله انسان برتر از ابعاد مافوق بشری از ابتدای تاریخ‏ تا به امروز، موضوع تباه شدن نیز برای بسیاری از اسطوره‏ها مطرح بوده است. آشیل، زیگفرید، اسفندیار و. . . باوجود رویین‏ تن بودن، در نقطه‏ای از بدن خود انسان تشابه داشتند:قوزک‏ پای آشیل، چشمان‏ اسفندیار و پشت شانه‏ راست زیگفرید به اندازه‏ وسعت یک برگ.

اگر سینما توانسته‏ «سوپرمن»های واهی و بی‏ریشه خلق کند، در عوض«ماتریکس»هم‏ هست که اصلا با آن‏ گونه‏های دیگر قابل‏ مقایسه نیست. شخصیت‏ فیلم برخلاف عقیده‏ گروهی که آن را مشابه‏ جیمز باند دانسته‏اند، سیر و سلوک سختی را برای‏ رسیدن به مرتبه بالا طی‏ می‏کند. سکانس تبدیل‏ شدن نیو را به موجودی‏ برتر می‏توان به شکل‏ آگاهانه، آرزوی انسان برای‏ رسیدن به عمق وجود خود دانست. او درنتیجه عبور از مراحل بسیار زجرآور به‏ مرحله‏ای می‏رسد که باید برای نجات جهانی که در آن زندگی می‏کند، بکوشد. پیشرفت جسمی‏ (تصویرتصویر) نیو ازنظر مقاومت، تبدیل به پرورش تفکر و اندیشه شده و در قالب روح او مطرح می‏شود. این موجود برتر با جسمی‏ آزمایشگاهی، در عالم دیگر روحی است که پرواز می‏کند، می‏بیند، درک می‏کند و تبدیل به شیئی برتر می‏شود. حرکات‏ بازیگران و ترکیب آنها با ترفندهای سینمایی جذابیتی دو چندان به فیلم بخشیده است. از همان ابتدا حرکات ترینیتی‏ درمیان تاریکی نسبی همراه با نورهای ضعیف، تماشاگر را آماده تماشای فیلمی قدرتمند در گونه حادثه‏ای می‏کند. آنچه‏ فیلم را تبدیل به یک اثر جذاب سینمایی می‏کند، ترکیب‏ نماها با یکدیگر و تدوین خوب آن است که توانسته به فیلم‏ ریتم درست و منطقی بدهد. حرکت دوربین روی چهره‏ها و تغییرات حاصل، شکل اضطراب و دلهره را نمایان می‏سازد. تمام عوامل فیلم در خدمت«ماتریکس»هستند. فیلم سه‏ مشخصه اصلی دارد:اول؛اثری تکنیکی که آمیخته‏ای از هنر و صنعت سینماست، دوم با استفاده از نوعی عرفان به‏ عنوان لایه پنهانی و حرکت‏دهنده انسان به سوی آگاهی و سوم؛معرفی عشق به عنوان جریان پنهانی ضمیر آدمی. این‏ عشق آنچنان لایه پنهانی دارد که تا لحظه مرگ نیو ظاهر نمی‏شود و با پدیدار شدن ناگهانی، بر بالای نعش جسم را زنده می‏کند. با تمام این مسایل آنچه باعث می‏شود فیلم‏ تبدیل به یک اثر متوسط شود و آن را به محصولی‏ پایین‏تر از حد انتظار تنزل‏ دهد، رابطه‏های عاطفی و سیر و سلوکی است که در سایه دستگاههای ماشینی‏ و رایانه به وجود می‏آید. مشکل دیگری که در کل‏ فیلم مشاهده می‏شود نبودن یک فیلمنامه سر راست و روشن و به وجود آمدن قصه‏ای چنین بغرنج‏ و پیچیده است. متأسفانه‏ کارگردان بیشتر به فضای‏ صحنه‏های زد و خورد توجه کرده است تا نسبت‏ به فیلمهای دیگری که‏ قبلا در این‏گونه ساخته‏ شده‏اند بهتر جلوه کند. همه شخصیتهای‏ «ماتریکس»انسانهای‏ برترند. در قسمت اول که‏ سیر و سلوک ادامه دارد، نیو از مرز انسان بودن به‏ سرحد موجود روحانی‏ می‏رسد. در پایان با زنده‏ شدن نیو، ماتریکسی متولد می‏شود و در انتها به عشق می‏رسد.

در قسمت دوم فیلم که دنباله«ماتریکس»به حساب‏ می‏آید، می‏توان نیوی پخته شده در ترکیبات متفاوت، آزمایشها، نبردهای تن به تن و گروهی را شناسایی و لمس کرد. تجربه‏های تازه اکنون تبدیل به ابرانسان شده است. نیو همراه با ترینیتی و مورفیوس از مرگ گذشته و به نوعی‏ زندگی رسیده‏اند تا جسم آنچه را روح با آن برخورد دارد حس‏ کند. درواقع رابطه روح و جسم برقرار می‏شود. البته آنها هنوز به نقطه پایان نرسیده‏اند و هرجا دچار مشکل می‏شوند به اورکل پناه می‏برند. این مسأله در هردو قسمت وجود دارد. به همین دلیل است که نیو در این موقعیتها به پرس‏ و جو می‏پردازد و به ترینیتی می‏گوید:«زندگی من چگونه‏ است؟»و ترینیتی به او می‏فهماند که پاسخ این پرسش را ماتریکس هم نمی‏داند و آنها باید به دنبال اورکل بروند(سیر تحول انسان از مرحله‏ای به مرحله دیگر). با اینکه سکانس‏ منزل اورکل به خوبی پی‏ریزی شده، اما متأسفانه با دادن‏ کیک به نیو تنزل می‏کند. تکرار آن به شکلی دیگر در«ماتریکس 2»نیز سطحی است(دادن‏ شکلات). فیلمساز و نویسنده می‏توانستند به‏ جای آنها از آب حیات‏ استفاده کنند که جاودانگی‏ بخش است. گفتگوی‏ اورکل با نیو در قسمت دوم‏ «ماتریکس»به مراتب‏ قوی‏تر و جذاب‏تر جلوه‏ می‏کند.

فضاسازی این‏ سکانس و وجود کبوترهایی به عنوان سنبل‏ آزادی و پرواز، بسیار بجا و مناسب طرح‏ریزی شده‏ است. اکنون نیو به آن سیر و تکامل رسیده و در «ماتریکس 2»او را به‏ عنوان یک انسان برتر می‏بینیم. سرعت انتقال‏ حرکات، مخصوصا در سکانس خیابان همراه با جلوه‏های ویژه رایانه‏ای‏ توانایی کارگردان و صحنه‏پرداز را در درجه‏ای‏ (تصویرتصویر) عالی به اثبات می‏رساند. در فصل پایانی قسمت دوم که این‏ بار ترینیتی می‏میرد، صدای عشق نیو او را بیدار می‏کند(یک‏ نوع وابستگی علت و معلولی). بدین ترتیب«ماتریکس»با تطابق این دو گونه در دو قسمت خود به فضای عشق انسان‏ پای‏بند می‏ماند. با اینکه فیلم تحقیق و کندوکاوی در زمینه‏ آگاهی، سیر و سلوک، عرفان و شناخت چیزی است که به‏ تعبیر هایدگر برای هم تاریخ شدن انسانها در یک جامعه‏ معنوی به کار می‏رود، طبق این فلسفه تقدیر نیو، ترینیتی و عشق رقم زده شده است. این جامعه انسانی چه به تعبیر فیلم آخرین شهر بشر باشد و چه بشر که در مجموع یک‏ جامعه معنوی، به دنبال کشف مجهول است.

سخن آخر اینکه«ماتریکس»با کمک گرفتن از جلوه‏های‏ ویژه، دکورهای مناسب، بازی بازیگران و کارگردانی درخور توجه تبدیل به اثری نو و بدیع شده، اما به خاطر نبودن یک‏ سیستم صحیح و منظم در فیلمنامه و پیچیدگی در داستان‏ به اصل فیلم لطمه وارد آمده است و همینطور بار معنایی‏ فیلم حرکت و دگرگونی‏ انسان و تبدیل موجود معمولی به انسان برتر با گذشتن از رنج و مشقات‏ بی‏پایان است، اما متأسفانه‏ برای رسیدن به این مرحله‏ بیشتر از روال مکانیکی و ماشینی استفاده شده‏ است.

در انتهای هردو قسمت عشق تنها شمایل‏ و نمود نجات‏دهنده‏ معرفی می‏شود، اما با نگاهی سطحی می‏توان‏ دریافت که این مسأله به‏ طور واضح و روشن مد نظر کارگردان قرار نگرفته‏ و مخاطب صرفا لایه‏ سطحی آن را می‏بیند. از آنجا که مسأله‏ سیر و سلوک انسانی از دیرباز در فرهنگ مشرق‏ زمین مطرح شده است، یک اثر غربی بدون‏ آشنایی کامل با کل این‏ فلسفه نمی‏تواند چنان‏که‏ باید و شاید موفق جلوه‏ کند.