قدرت،خشونت‏ هاناآرنت و اسپیلبرگ

در این یادداشت سعی خواهد شد به بازخوانی‏ نشانه‏ های به تصویر درآمده در فیلم فهرست شیندلر براساس تز سیاسی هاناآرنت پرداخته‏ شود.
هاناآرنت در پی‏ریزی نظریه سیاسی خود با دقت‏ تمام سعی می‏کند تا میان مفاهیمی چند که به‏ غفلت معادل هم قرار گرفته و موجب سوء فهم‏ شده‏اند تمایز قایل شده و از قبل این تفکیک و تمایز به نظریه‏ای دقیق و صریح دست بیابد. او بین مفهوم قدرت که به مثابه فصل مقوم‏ حکومت است،با مفاهیمی چون آمریت،خشونت، قوّت و زور تفاوت قایل می‏شود
1.به‏طور مثال در باب خشونت و قدرت اینگونه فرق می‏گذارد«یکی‏ از تمایزات آشکار میان قدرت و خشونت این است‏ که قدرت همیشه به تعداد نیازمند است،در حالیکه‏ خشونت می‏تواند بی‏نیاز به آنها باشد،زیرا بر ابزار و لوازم متکی است
2.از نظر هانا آرنت قدرت‏ مبتنی بر ارتباط افراد باهم و در کنار هم بودن‏ آنهاست،هرچه میزان افرادی که قدرت به آنها وابسته است بیشتر باشد اقتدار هم افزونتر است.
3.جایگاه مردم در اندیشه سیاسی آرنت بسیار والا و مهم است زیرا«پشتیبانی مردم است که به نهادهای‏ یک کشور قدرت می‏بخشد.
4.بنا بر اصولی که او قایل می‏شود که«قدرت هرگز خاصیت فرد نیست‏ بلکه به گروه تعلق دارد و تنها تا زمانی وجود خواهد داشت که گروه به حیات خود ادامه دهد.
5.او خشونت ار عمل کسانی می‏داند که قدرت آنها پایگاه اجتماعی ندارد و درنتیجه انگیزه لازم را جهت اعمال فشار و زور به هر قیمت را برای ایشان‏ فراهم می‏کند
6. و در سایه همین خشونت است که‏ حکومت توتالیتر توان بقا می‏یابد.
7.ولی این مفهوم‏ با مفهوم قدرت بسیار متفاوت است«قدرت در هنگامی سر برمی‏آورد که مردم گرد هم می‏آیند و متفقا عمل می‏کنند.»
8.همانگونه که گذشت او نظام مبتنی بر خشونت را صاحب قدرت نمی‏داند «از لوله تفنگ مؤثرترین فرمان بیرون می‏آید و به‏ سریعترین و کاملترین اطاعت منجر می‏شود آنچه‏ از لوله تفنگ بیرون نمی‏آید،قدرت است.»
9.آنچه‏ آرنت می‏خواهد از این تمایزها به دست دهد،این‏ است که قدرت با اعمال خشونت برای تغییر اراده‏ دیگری به جانب دلخواه متفاوت است و قدرت در اصل«شکل دادن به اراده‏ای عمودی است در ارتباطاتی که معطوف به رسیدن به توافق است» و لذا درفش ارتباطی قدرت ما با اجبار و تهدید مواجه نیستیم بلکه با حوزه‏ای مواجهیم که در آن‏ اشخاص با طیب خاطر بدون اجبار و تهدید رو به‏ اهدافی جمعی می‏آورند و خود را برای پشتیبانی از رهبری سیاسی آماده می‏کنند.
10.بر این اساس قدرت و حاکمیت باهم نسبت عموم‏ و خصوص من وجه دارند.در حاکمیتی ممکن‏ است قدرت باشد و قدرتی هم ممکن است توان‏ حاکمیت سیاسی (قدرت دولتی‏) نداشته باشد. (این‏ نسبت ما را با این امر آشنا می‏کند که وجه نگاه او به این پدیده قدرت به صورت غیرمشروط و بسیط است و آن را بدون ملاحظه در سطح سیاسی و حکومتی بحث می‏کند و خود را در حوزه سیاست‏ و قدرت سیاسی محصور نمی‏نماید.)
در فیلم اسپیلبرگ نکات چندی وجود دارد که ما را به سمت و سوی نظریات آرنت راهنمون می‏شود. شخصیت شیندلر در فیلم،شخصیتی است که‏ مهمترین مسأله اساسی برای او افزایش سود کارخانه‏اش می‏باشد،نسبت به دیگر نازیها نسبتا آسانگیرتر است،تا حد توان به یهودیان کمک‏ می‏کند و خشونت علیه ایشان روا نمی‏دارد و بسیاری‏ نکات دیگر که او را در مقابل حاکمیت موجود قرار می‏دهد.
از این نشانه‏ ها می‏توان به جبهه‏گیری سیاسی‏ شیندلر در مقابل وضع موجود پی برد.اما نکته یا نظریه اساسی‏ای که در پس این دو نوع انگاره‏ سیاسی وجود دارد یکی ریشه در نظریات تکثر گرایانه‏ دارد و یکی در انگاره ‏های فاشیستی که حاکمیت‏ خود را با خشونت و سپاهی‏گری اعمال می‏کند و در این طریق از هیچ عمل خشونت‏باری هم فروگذار نمی‏کند.براساس آراء آرنت قدرت سیاسی زمانی‏ می‏تواند قدرت محسوب باشد که مبتنی بر مقبولیت‏ آن توسط عامه باشد و در غیر این فرض نمی‏توان‏ نحوه حکومت صاحبان حاکمیت را ناظر به اقتدار طبقه حاکم دانست بلکه این اعمال قدرت به‏ خشونت و زور و آمریت تقلیل می‏یابد که امری‏ مذموم است.
در فهرست شیندلر از آغازین فصلهای فیلم ما شاهد چالش این دو نحوه اعمال قدرت هستیم،در یک طرف حاکمیت مبتنی بر خشونت با بهره‏گیری‏ از مکانیسمهای جبر و زور اقتدار خود را در سطوح‏ مختلف طبقهء محکوم اعمال می‏کند و در سوی‏ دیگر این چالش شیندلر اعمال قدرت خود را بر مبنای خواست جمعی و وفاق و همدلی طبقات‏ محکوم بنا نموده است.در فیلم هالهء این قدرت‏ شیندلر را در مواقع خطیر حفظ می‏کند.به‏طور مثال در صحنه‏ای که او را به زندان می‏برند،آلمانیها نمی‏توانند کاری از پیش ببرند و مجبور می‏شوند که او را به سرعت آزاد کنند و این در حالی است‏ که او برخلاف سیاست رایج نازیها در قبال یهودیان‏ به نحوه دیگری با آنها برخورد می‏کند و شیوه‏ تساهل را نسبت به ایشان در پیش گرفته است. در فصلی دیگر از فیلم که گروهی از کارگران او را به آشویتس برده‏اند،شاهد چانه‏زنی‏های شیندلر با افسر مسئول آلمانی هستیم که مجبور می‏شود به‏ خواستهای شیندلر گردن نهد و کسانی را که او می‏خواهد از آشویتس مرخص نماید.البته این‏ اجبار از جهت پیشنهادات وسوسه‏آمیزی است که‏ شیندلر به افسر آلمانی می‏دهد اما این پیشنهادات‏ همه از اینجا نشأت می‏گیرند که شیندلر صاحب‏ موقعیت خاصی شده است که برآمده از قدرت او (که برخواستی جمعی مبتنی است‏) می‏باشد. در نهایت هم ما می‏بینیم که سیاست مبتنی بر جبر و کشتار با به دار آویخته شدن افسر آلمانی به‏ شکست می‏انجامد اما در عوض شیندلر با آن همه‏ اعمال خلاف انسانی (استثمار یهودیان در کارخانه، انجام کارهای خلاف عفت با دختران موجود در گتو) که مرتکب می‏شود ولی در نهایت نجات‏ می‏یابد و حتی یهودیان او نامه‏ای برای او مهر و امضا می‏کنند که نشان می‏دهد او برخلاف دیگر نازیها انسانی درستکار و غیرجنایتکار است. نکته دیگری که ما را به سمت و سوی این دیدگاه‏ سیاسی موجود در فیلم اسپیلبرگ راهنمون می‏شود و آن را از روایتی صرفا تاریخی به اثری متعلق به‏ زمانه ما فرامی‏برد مکالمه‏ای است که میان شیندلر و افسر آلمانی در محل زندگی او (که مشرف براردوگاه یهودیان است‏) درمی‏گیرد.در این مکالمه‏ شیندلر به افسر آلمانی توصیه می‏کند که نسبت‏ به یهودیان روش آسانگیرانه‏تری را دنبال کند و از فشارها و تهدیدهای موجود بکاهد تا از این طریق‏ بتواند قدرت خود را تثبیت نماید.
این دیالوگها به‏گونه‏ای ادا می‏شوند که ما متوجه‏ این مهم می‏شویم که شیندلر خود می‏داند که‏ صاحب قدرت است و این تجارب خود را به افسر آلمانی انتقال می‏دهد تا نحوه تلقی او از قدرت را دگرگون کند.
این مهم (که قدرت نزد شیندلر مبتنی بر ارتباط جمعی است‏) در سکانسهای مختلفی از فیلم به‏ چشم می‏آید.در سکانسی که جشن سالروز تولد شیندلر به تصویر درمی‏آید ما شاهدیم که یک دختر و پسر اردوگاهی کیکی را که یهودیان اردوگاهی‏ با امساک کردن و سخت گرفتن بر خود توانسته‏اند تهیه کنند با طیب خاطر به شیندلر تقدیم می‏نمایند و این در حالی است که در جشن عروسی‏ای که‏ در خود ارودگاه در جریان است خبری از شیرینی‏ یا تنقلاتی در میان نیست.
در این صحنه‏ ها به خوبی ما شاهد نتایج تلقی‏ شیندلر از قدرت هستیم،فداکاری زیردستان او در راه اهداف و آرمانهای شیندلر و گذشتن از حقوق‏ خود در راه کسب رضایت او ما را به این مهم هدایت‏ می‏کند که شیندلر در تلقی خاص خود از قدرت‏ اشتباه نکرده است و این افسر آلمانی است که این‏ مهم را درنمی‏یابد و سرانجام هم نتیجه این درنیافتن‏ را با به دار آویخته شدن پاسخ می‏گوید.گویی‏ اسپیلبرگ می‏خواهد نشان دهد که خواستهای‏ جمعی و ارتباط جمعی است که می‏تواند انسان‏های‏ حاکم را حفظ کند و هاله نجات و رستگاری را برای‏ ایشان به وجود آورد.
در همین نحوه تلقی شیندلر است که ما شاهدیم‏ چگونه شیندلر توانسته است ثروت هنگفت و وسوسه‏انگیزی را در شرایط وخیم جنگی فراچنگ‏ آورد،در صحنه‏ای که او چمدان پولها را نظاره‏ می‏کند ما شاهدیم که او چقدر در منش خود با یهودیان اجرا مادی هم برده است.
اقتصاد هم در فیلم مرتبط با قدرت ارتباطی است، سرمایه تنها در صورت این نحوه از اقتدار است که‏ شکوفا می‏شود و به پشتوانه‏ای محکم برای اعمال‏ (تصویرتصویر) (تصویرتصویر) قدرت شیندلر مبدل می‏شود.یهودیان شیندلر با طیب خاطر برای او کار می‏کنند و توقع چندانی‏ هم از او ندارند و حتی امور شخصی خود را در جهت کسب خاطر رضایت او فرو می‏گذارند.به‏طور مثال خاخام یهودی‏ای که در کارخانه شیندلر کار می‏کند،هرگونه وظیفه شخصی‏اش که مرتبط با نقش او به عنوان یک روحانی باشد را فرو می‏گذارد و در عوض سعی وافر خود را به کار می‏برد تا نقش‏ جدیدش را در کسوت یک کارگر ماهر و مفید اجرا کند و بدین طریق نیروی خود را در فزونی یافتن‏ موقعیت شیندلر به کار گیرد.
این نتیجه‏ گیری شاید چندان بی‏عیب و نقص در نظر نیاید و گمان شود که چون این خاخام در موقعیت و جایگاه خاصی قرار دارد که اگر بدین‏ طریق رفتار نکند ممکن است به اردوگاههای‏ کشتار جمعی منتقل شود.
انگیزهء او بوده است تا از نقش ویژهء خود فروگذارد و کسوت جدید را بپذیرد.اما این گمانه صحیح‏ نیست،چرا که ما در سکانسهایی که قبل از این در فیلم به تصویر درآمده‏اند شاهد بوده‏ایم که منش‏ خاص شیندلر در رفتار با یهودیان بسیار متساهلانه‏ بوده است.او به یهودی پیری که از نعمت یک‏ دست محروم است اجازه می‏دهد در کارخانه‏اش‏ کار کند و یا به زنی که به خاطر نجات پدر و مادر پیرش از اردوگاههای نازیها پیش او می‏آید کمک‏ می‏کند و آنها را به کارخانه می‏آورد البته در سکانس‏ قبل این سکانس با مدیر کارخانه خود که یکی از یهودیان ساکن اردوگاه است مشاجرهء سختی می‏کند و به او انتقاد می‏کند که کارخانه را تبدیل به مسکن‏ افراد علیل و دردمند و غیرمفید نموده است. این همه نشانگر این است که تلاش یهودیان‏ شاغل در کارخانه شیندلر نه به خاطر ترس از اینکه‏ به اردوگاههای کار اجباری یا مرگ جمعی منتقل‏ شوند است،بلکه به سبب این امر مهم است که‏ به شیندلر توان و یارای این مهم را بدهند تا بتواند در مقابل آلمانهایی که با روشهای غیرانسانی و خشونت‏آمیز با آنها برخورد می‏کنند از آنها محافظت‏ نماید و چون موسی در برابر فرعون زمانه،ایشان‏ را به وادی ایمن کوچ دهد.در سراسر فیلم نقش‏ شیندلر به عنوان منجی قوم یهود (بدون پشتوانه‏ اقتدار او زا طرف یهودیان‏) به این سبب تحکیم‏ می‏شود که یهودیان زیردست او به او وفادارند و بدون کمی و کاستی در خدمت مقاصد و اهداف او خود را به فراموشی سپرده‏اند.اقتصاددان یهودی‏ از تخصص خود بهره می‏گیرد تا ضمن حفظ موقعیت او سرمایه او را افزایش دهد.استاد دانشگاه‏ برای کارخانه او کار می‏کند و از تخصص اصلی‏ خود چشم می‏پوشد. خاخام یهودی نقش خود را فراموش می‏کند و در عوض به کارگر متخصصی تغییر نقش می‏دهد و بسیاری نشانه‏ های دیگر که حکایت از انگاره‏ سیاسی‏ای دارد که قدرت را مبتنی بر یک خواست‏ جمعی و ارتباط جمعی می‏داند.

در نگارش این مختصر برای توصیف آرای آرنت از کتاب‏ قدرت بهره برده‏ام.
ر.ک:قدرت/استیون لوکس/قدرت مبتنی بر ارتباط:هانا آرنت/فرهنگ رجایی/مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‏ (1).قدرت مبتنی بر ارتباط 2 تا 10 همانجا.