هامون قهرمان

در یک نظرسنجی که ماهنامه ی سینمایی فیلم برگزار کرده بود، کاراکتر حمید هامون به عنوان ماندگارترین شخصیت تاریخ سینمای ایران شناخته شد. در حالی که خود فیلم هامون، گرچه یکی از محبوب ترین فیلم های تاریخ در میان منتقدان به شمار می رود، ولی هیچ گاه در نظرسنجی ها به عنوان "بهترین" انتخاب نمی شود. به راستی این چه رمزی است که باعث می شود کاراکتر حمید هامون گاهی از خود فیلم جلو بزند و جایگاهی فراتر از خود اثر پیدا کند؟ هر چند در حجمی چنین کم، نمی توان حتی ذره ای از پیچیدگی های این شخصیت را گشود، ولی تلاش نگارنده بر این است تا با نگاهی هر چند اجمالی به شخصیت حمید هامون، گوشه ای از لایه های مختلف و گاه حتی به ظاهر متضاد این شخصیت را به خواننده بنمایاند. این نوشته را در حکم مشتی نمونه ی خروار در نظر بگیرید و نه چیزی بیشتر.

حمید هامون به عنوان یک قهرمان:

«هامون» با نمایش یک کابوس آغاز می شود. برای تببین دنیای پیرامون شخصیت اصلی فیلم، پرداختن به همین سکانس، آغاز مناسبی برای بدنه ی این نوشته به نظر می رسد. در این کابوس، انسان های کلیدی اطراف هامون را، آن طور که او می اندیشد، می بینیم. مهشید آدمی است که قرار است در نقشش فرو رود و زمانی که تصویر خودش را در آینه می بیند، لبخندی (لابد از سر غرور) می زند. سلیمی شخصی است که انگار حواسش به محیط اطراف نیست و برای خودش شعرخوانی می کند. عظیمی با هیبت شیطان وارش قاپ مهشید را می دزدد و سماواتی هم غولی است که با گرز و سپس تخته سنگ، قصد جان هامون را می کند. همین طور که فیلم جلو می رود، به این نتیجه می رسیم که محیط اطراف حمید هامون، گویا چندان تفاوتی هم با آن چه در کابوس ابتدای فیلم دیده بودیم، ندارد. سماواتی واقعاً انگار قصد نابودی زندگی هامون را دارد. بعد از آن همه سؤال و جواب با هامون در راه پله های مطبش، سماواتی نهایتاً وارد دستشویی می شود. (کاملاً مشخص است که سماواتی قرار است با زندگی هامون چه کند!) عظیمی هم در طول فیلم صرفاً به صورت یک "بورژوای پول پرست فاسد" به تصویر کشیده می شود و تمام هم و غم سلیمی هم مقامات پنجگانه و فروش دستگاه های سانتریفیوژ و اسپکتروفوتومتری است. اما در میان کاراکترهای این فیلم، یک نفر هست که حضورش انگار اصلاً به این دلیل است که بیشتر با دغدغه ها و مشکلات هامون آشنا شویم: مهشید. مهشید را می توان نسخه ی سطحی شده ی خود هامون دانست. اگر هامون در جایی از فیلم می گوید که مدام در حال شلنگ تخته انداختن است، حرکات مهشید در طول فیلم به جفتک پراندن می ماند! مهشید آدمی است به شدت مغرور (لبخند سکانس کابوس اولیه ی فیلم را به یاد آورید) و انتقادناپذیر (ماجرای لباس عروس) که با پاشیدن بی نظم رنگ به روی بوم، گمان می کند قرار است جهان را تکان دهد. غافل از این که تکان دهنده ترین بی نظمی های تاریخ، بدون استثناء از یک نوع نظم یا لااقل منطق سرچشمه گرفته اند.

هامون در میان چنین افرادی زندگی می کند. در محیطی که گاهی احساس می کنیم همه کمر به نابودی هامون بسته اند، حمید بیشتر به یک وصله ی ناجور شبیه است. به همین دلیل است که مهشید در مقابل دکتر سماواتی می گوید که عاشق «خل بازی» های هامون شده بود، آن مرد شمالی در انتهای فیلم، هامون را دیوانه قلمداد می کند و دیوانگان جزو معدود کسانی هستند که حمید با آن ها احساس راحتی می کند. (زمانی که هامون می فهمد عظیمی و مهشید رابطه ی غیرافلاطونی دارند، یکی از دیوانگان شعری می خواند که اصلاً زبان حال هامون است. انگار از زبان او بیان شده است). این «وصله ی ناجور» بودن، نتیجه ای جز تنهایی هامون ندارد. تنهایی، از مهم ترین عناصر فیلم و شخصیت اصلی آن است. برای همین است که سکانس رو در رو شدن حمید و مادربزرگش، تا این حد تأثیرگذار از آب درآمده است. این دو، به خوبی زبان همدیگر را می فهمند. چون بیش از دیگر شخصیت های فیلم، تنهایی را تجربه کرده اند. حمید از همه ی آدم های اطرافش عاشق تر، سینه سوخته تر و حساس تر است. پس محکوم به تنهایی است. (و تازه روی پرده ی سینما متوجه شدم که هنگام فرار هامون پس از شلیک به مهشید، در یک نمای معنادار، تک ستاره ای در آسمان می درخشد).

حمید هامون به عنوان یک ضدقهرمان:

همه ی مشکلات محیطی سر جای خودشان  هستند. اما مشکل اصلی، خود هامون است. حمید یک ضدقهرمان (به معنی ANTIHERO، و نه آنتاگونیست) به تمام  معنا است. بخش مهمی از مشکلات ایجاد شده برای هامون، به ضعف های درونی خود او برمی گردند. در زندگی حمید، همه چیز میل به آشفتگی دارند. اولین نمودش را هم وقتی می بینیم که در همان اوائل فیلم، حمید بعد از بیرون آمدن از حمام، سیگاری روشن می کند و دوربین کنسرو لوبیای نیم خورده ای را نشان می دهد که در کنار آن، نسخه ای از کتاب تذکرة الاولیا قرار دارد! بلافاصله بعد از این نما هم سکانس تراس را شاهدیم. بادی می وزد و چرک نویس پایان نامه ی هامون را پراکنده می کند. اما سؤال این جاست که حمید چرا پس از اولین وزش باد و تکان خوردن کاغذ، فکر انتهای ماجرا را نکرد و دست به کار نشد؟ این آشفتگی و سردرگمی در تمام ارکان وجود هامون به چشم می خورند. شخصیت حمید، پر از سؤال است. سؤالاتی که خود هامون هم پاسخ آن ها را نمی داند و اصلاً بسیاری از این پرسش ها را خود حمید با تماشاگر مطرح می کند ("چرا در برابر ابراز قدرت ضعیفم؟"، "چرا نمی تونم (علی عابدینی را) فراموشش کنم؟" و سؤالاتی از این قبیل). بنابراین هامون در درجه ی اول باید با خودش مبارزه کند. مشکل اصلی درون خود اوست. پس از اولین دعوای بین حمید و مهشید که در فیلم می بینیم، هامون می گوید باید یک فکر اساسی کرد و از آشپزخانه بیرون می رود. در این جا، دوربین به جای تعقیب هامون، روی ردپای کثیف هامون که بر کف زمین باقی مانده، توقف می کند. انگار پشت تمام مشکلات و درگیریهای به وجود آمده، رد پای خود هامون به چشم می خورد. ناتوانی هامون در مقابله با مشکلات پیرامونش، دلیل اصلی مشکلات زندگی اش به شمار می روند. نمود اصلی این ناتوانی (یا در واقع بی عرضگی) را هم در سکانس کابوس سردابه می بینیم. جایی که اطرافیان حمید، بالای سر او مشغول جراحی کردن (و در واقع بیرون کشیدن اعضای بدنش!) هستند و خود هامون هم به عنوان سرپرستار ایستاده و در قبال نابود شدنش توسط اطرافیانش (مهشید در یک نما عملاً قلب هامون را در دست گرفته و می چلاند!) هیچ کاری انجام نمی دهد. در این میان، همان طور که کاراکتر مهشید قرار است سویه ی مثبت شخصیت هامون را به تماشاگر نشان دهد، کاراکتر دیگری هم وجود دارد که در مقایسه با او، متوجه لایه ی ضعیف وجود حمید می شویم. این شخصیت کسی نیست جز علی عابدینی. معبود حمید. هامون در شعری که به یاد علی می خواند، اشاره می کند: "... حرف از کار زدی... کار برا کار... نه برای غایت و نهایتش". وقتی هامون چندین ثانیه درباره ی مضمون کتاب «ذن و هنر نگهداری از موتورسیکلت» صحبت می کند، علی فقط می گوید: "بخون ... واسه مزاجت خوبه". در فلاش بک عزاداری امام حسین (ع) هم حمید (که کودک است)، علی را با ظاهر امروزی اش می بیند. همه ی این ها نشان می دهند که علی، کامل شده ی حمید است. الگویی که هامون قرار است به او نزدیک شود. در اوج التهاب فیلم و مشکلات حمید، او به طور اتفاقی علی را در خیابان می بیند، ولی هر چه او را صدا می زند، علی متوجه نمی شود و در نهایت تصادف بی موقعی، هامون را از رسیدن به علی بازمی دارد. اما در انتهای فیلم، علی به طرز معجزه آسایی حمید را نجات می دهد. انگار حمید دوباره لیاقت نزدیک شدن به علی را پیدا کرده است.

علی رغم همه ی این حرف ها، در طول فیلم، حمید هامون حرکتی به سمت کمال را تجربه می کند. در ابتدای فیلم، وقتی طوفان نسخه ی اولیه ی پایان نامه ی حمید را پراکنده می کند، او زیر لب علت این کار را بدشانسی می داند. اما به تدریج می فهمد که مشکل، خودش است. جرقه از جایی می خورد که هامون به این نکته می اندیشد که چرا در برابر ابراز قدرت ضعیف است. سپس نزد دکتر سماواتی اعتراف می کند که عمری شلنگ تخته انداخته، اما به جایی نرسیده است. سپس در دادگاه به صورت نریشن می شنویم که هامون به فکر ایستادگی در برابر مهشید است. وقتی هم قرار است دستگاه ها را برای دکتر سروش ببرد، به خودش می گوید: "تقصیر خودته ... د بکش ... د بکش"؛ و در نهایت برای راه اندازی دستگاه، از "خودش" خون می گیرد.

با این وجود، هامون در انتهای فیلم هنوز با کمال فاصله دارد. برداشتش از ماجرای حضرت ابراهیم و قضیه ی از بین بردن عزیزترین کس برای به دست آوردن دوباره اش، تا حدی سطحی است که به مهشید شلیک می کند تا او را دوباره به دست بیاورد! در انتهای فیلم هم راه حلی جز غرق کردن خودش در دریا پیدا نمی کند. در این زمینه سکانس پایانی و نجات یافتن حمید توسط علی کارکردی دوگانه دارد. از یک طرف نشانه ی تطهیر حمید است (که هیچ گاه نفهمیدم چرا عده ای با این مضمون به شکلی تحقیرآمیز برخورد کردند) و از سوی دیگر، نمایانگر این نکته که همان طور که دبیری در ابتدای فیلم اشاره کرد، هامون هنوز صغیر است و احتیاج به قیم دارد. احتیاج به کسی که دست او را بگیرد و از میان مشکلات نجات دهد.هامون شخصیت پیچیده ای است. هنوز می توان ابعاد پیچیده ای را در او شناسایی کرد. او یک کاراکتر تکرارنشدنی در سینمای ایران به شمار می رود. برای همین است که همیشه از او به عنوان نمونه ای از شخصیت پردازی در سینمای ایران یاد می شود.

شما نیز می‌توانید نقدها و یادداشت‌های خود درباره آثار سینما و تلویزیون را با نام خودتان در منظوم (معتبرترین مرجع نقد سینما و تلویزیون ایران) منتشر کنید. هم‌اکنون مطالب خود را به آدرس ایمیل Admin@Manzoom.ir برای ما ارسال کنید.

نقد، یادداشت، تحلیل، بررسی و معرفی منتقدین از فیلم‌های سینمایی، سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی ایرانی را در صفحه نقد فیلم سایت منظوم مرجع سینما و تلویزیون ایران بخوانید.

[منظوم تنها ناشر نقدها است و این به معنای تایید دیدگاه منتقدان نیست.]