حکایت هایی درباره ما و دیگران و گلادیاتور: مرثیه خوانی برای یک سلحشور

نام من گلادیاتور است

فیلم مؤثر و به یادماندنی آقای ریدلی اسکات یک اثر شاعرانه‏ است در سوگ پهلوانی.مرثیهء تأثیرگذاری است که قصد ندارد حرف‏ جدیدی بزند؛حرفی که می‏زند قدیمی است،بسیار قدیمی،اما لحن‏ و ساختار فیلم برای ایجاد این تأثیر بسیار جذاب و تحسین‏برانگیز است.همهء عناصر داستانی و اجزای شکل‏دهندهء فیلم در تناسبی‏ متعادل به سر می‏برند:خشونت و تأکید بر جزئیات جنگ‏ها و درگیری‏ها نه آن‏قدر زیاد است که مثل اکشن‏های درجه دو چندش‏آور باشد و نه آن‏قدر ضعیف است که درام را ناقص کند،صحنه‏های‏ عاشقانه و لحظات عاطفی همان هستند که باید باشند،اوج و فرود داستان و پیچیدگی‏های دراماتیک لحن روایت را به هم نمی‏ریزند و پرداخت تصویری کارگردان کاملا در خدمت بیان مضمون حماسی‏ اثر است و بر هر بخش از داستان همان‏قدر تأکید می‏کند که لازم‏ است.

عوامل فیلم جدا فوق العاده‏اند:پیش از همه باید از موسیقی با شکوه هانس زیمر و همکارش یاد کرد و از راسل کراو که چه درخشان‏ است و ریچارد هریس و الیور رید که انتخاب و بازی‏شان بر اعتبار فیلم افزوده و یواکین فونیکس و کانی نیلسن کم‏تر شناخته شده که‏ عالی‏اند.فیلمبرداری فیلم هم که کار شاقی بوده است آبرومند است و خصوصا نورپردازی صحنه‏های داخلی بسیار دیدنی و متفاوت با نمونه‏های سابق است.

اما آن‏چه بیش از این حرف‏ها اهمیت دارد تأثیر فوق العادهء فیلم‏ بر تماشاگر و برانگیختن نوعی حس و حال سلحشورانه است که پس از مدت‏ها تماشای فیلم‏های سیاهی که دربارهء فلاکت روزگار کنونی‏ ساخته شده‏اند،کاملا غافلگیرکننده است.«گلادیاتور»داستان‏ ساده‏ای دارد:شوالیه‏ای که قهرمان بی‏همتای جنگ‏های عظیم‏ است به جرم خوب بودن و نیک‏سرشتی،مورد خشم کفتارهای‏ جاه‏طلبی قرار می‏گیرد که می‏خواهند در طرفة العینی خودش و خانواده‏اش را از دم تیغ بگذرانند.او پهلوانانه رودرروی همه می‏ایستد و علی‏رغم همهء دسیسه‏ها و توطئه‏ها انتقامش را می‏گیرد.این قصه، قصه‏ای قدیمی است و صدها بار در سینما و ادبیات و تئاتر و موسیقی‏ روایت شده،اما سازندگان«گلادیاتور»بار دیگر توانسته‏اند پهلوانی‏ را نشان ما بدهند که وقتی نزدیک است پیکر بی‏جانش بر زمین‏ بیفتد،کم مانده دق کنیم.«گلادیاتور»داستان مردی غمگین است، حکایت یک مرد مرده،روح خسته‏ای که امیدوار است انتقامش را در همین دنیا بگیرد و اگر نتوانست در آن دنیا،و به گمانش میان‏ این دو دنیا فاصله چندانی نیست،کافی است سر بچرخاند تا زن و فرزندش را در میان درختان کبود و علفزارهای رنگ‏پریده ببیند و با دستان خسته‏اش گندم‏های آمادهء درو را نوازش کند. «گلادیاتور»خوب ساخته شده و از آنجا که فیلم متقلب و متظاهرانه‏ای نیست،در طول زمان مخاطبش را خواهد یافت و سال‏ها بعد خواهند گفت ریدلی اسکات در سال 2000 حماسه‏ای‏ منقلب‏کننده ساخت که در زمان خودش به اندازهء کافی قدر ندید.

مردی که زیاد می‏دانست

قرار بود در پروندهء ریدلی اسکات که در این شماره می‏خوانید، نقد بلندی دربارهء«گلادیاتور»بنویسم و داشتم دنبال شناسنامهء فیلم‏ می‏گشتم که در آرشیو خانگی به شمارهء 257 ماهنامهء فیلم برخوردم‏ که نام«گلادیاتور» به عنوان یکی از فیلم‏های معرفی شده در صفحات‏ «سینمای جهان»ذکر شده بود.شناسنامهء فیلم در ابتدای یک نقد یک‏صفحه‏ای آمده بود.علاقه‏مند شدم این نقد را بخوانم تا بدانم‏ نظر آقایی که چند سال است گردانندهء این صفحات است دربارهء فیلمی که بسیار دوست می‏دارم چیست.از آنجا که بنده به وقت و حوصلهء شما احترام می‏گذارم و صفحات مجلهء نقد سینما هم محدود است،ناچارم شما را از مطالعهء این یک صفحه نوشتهء حیرت‏انگیز و عبرت‏آموز محروم کنم،اما خواهش می‏کنم به برگزیده‏ای از جملاتی که این آقای محترم در توصیف فیلم«گلادیاتور»نگاشته‏ توجه فرمایید.سعی می‏کنم نقل به مضمون نکنم و حتی المقدور عین جملات ایشان را به رؤیت شما برسانم،شما هم عنایت کنید و به تک‏تک کلمات و تعابیر و استدلال‏ها دقت کنید و بدانید که در حال از سر گذراندن تجربهء عجیبی هستید:

1.فیلم‏های عظیم حماسی آمریکایی که در اوایل دههء 1950 با تقلید از نمونه‏های ایتالیایی شکل گرفتند،اغلب توخالی بودند و به‏ندرت فیلم و فیلمسازی پیدا می‏شد که مضمون‏هایی امروزی یا اندیشمندانه را مطرح کنند.»

2.«گلادیاتور»پس از چند دهه،چیزی برای فاصله گرفتن از نمونه‏های درجه دوم این نوع‏[سینما]ندارد،چه رسد به آن‏که‏ بخواهد حرف تازه‏ای بزند یا فرم تازه‏ای عرضه کند.همان صحنه‏های‏ «عظیم»و کشتارهای عجیب و غریب(که خشونتی امروزی را هم‏ یدک می‏کشند)،همان بازی‏های غلو شده و اپرایی(راسل کراو بسیار کوشش می‏کند تا از کلیشهء امثال کرک داگلاس،استیون بوید و چارلتن هستن رها شود،اما مگر فیلم جایی برایش باقی گذاشته‏ است؟)و همان کش‏دادن‏ها و«حماسه»ساختن‏ها و شهوت قدرت‏ را در کنار رمانس‏های ارزان و مقوایی به نمایش گذاشتن...»

3.«گلادیاتور»در واقع اکشنی کلاسیک‏نما با پرداختی حماسی‏ است که بیشتر شبیه«نجات سرباز رایان»است تا«سقوط امپراتوری‏ روم»...»

4.این فصل پایانی فیلم است و احتمالا تماشاگر دو ساعت‏ و نیم به خودش می‏پیچد تا به این صحنه برسد.بی‏تعارف می‏شود امکانات‏مان و کوبریک را در دههء 1960 برای خلق حماسه،با امکانات‏ امروز اسکات سنجید تا به شکست فاحش حماسهء عریض و طویل او پی برد.هرچند که اساسا ضرورت پرداختن به چنین قصه و پروژه‏ای جای بحث دارد.»

5.تجربهء تلخی است که تماشاگر با دیدن«گلادیاتور»دلش‏ برای دیدن فیلم آنتونی مان تنگ شود.شکست از این بالاتر؟ خب،نظرتان چیست؟احتمالا منتظرید تا پس از نقل این‏ حرف‏ها،توضیحاتی بدهم و به اصطلاح«نقدنقد» بنویسم.همین‏ قصد را هم داشتم و خصوصا می‏خواستم به اطلاعتان برسانم این‏ مطلب در مردادماه سال 79 نوشته شده و در آن زمان فقط کپی‏ پردهء دزدی بدقوارهء«گلادیاتور»به ایران رسیده بود و آدم وقتی در کنار هشتصد جور شغل اصلی و فرعی به معتبرترین نشریهء سینمایی‏ کشور هم قول داده باشد که دوازده صفحه سینمای جهان‏شان‏ را پر کند،و خیلی هم دلش بخواهد«به روز»باشد و تکلیف فیلم‏های‏ آن سوی مرز را در همان اولین روزهای نمایش معلوم کند،عاقبتش‏ این می‏شود که همان کپی له و لورده را از دوستانش قرض کند و یک شب با عجله و هول و هراس از دیر رسیدن مطلبش به مجله، نوار را سروته کند و اولین مهملاتی را که به ذهنش می‏رسد بنویسد و بدهد دست مردم و برود پی کارش.این‏طوری است که در میان‏ خواب و بیداری آخر شب و در شرایطی که دیالوگ‏های فیلم‏ نامفهومند،منتقد ارجمند مرتب به خودش می‏پیچد تا فیلم تمام شود و حتی از این‏که دو ساعت و نیم است خشمگین می‏شود و آن‏وقت‏ در نوشتهء بی‏بدیلش مرتب خودش را جای تماشاگری می‏گذارد که‏ فیلم را در سالن سینما و در شرایط استاندارد و با درک گفت‏وگوهای‏ آدم‏ها تماشا کرده و نتیجه می‏گیرد«تماشاگر»دو ساعت و نیم به‏ خودش می‏پیچد تا فیلم تمام شود!و این‏طوری است که به نظرش‏ می‏رسد بازی‏های فیلم«گلادیاتور»اپرایی است(واقعا چیزی‏ مهمل‏تر از این در عمرتان شنیده بودید؟)و رمانسش مقوایی است‏ و شبیه«نجات سرباز رایان»است و از همه حیرت‏انگیزتر این‏که‏ در ضرورت پرداختن به چنین پروژه‏ای تردید می‏کند!بیچاره کمپانی‏ دریم ورکز که چه مشاور عالی‏قدری را از دست داده است! اما نه!لازم نیست از این حرف‏ها بزنیم.یعنی راستش در ابتدا قصد داشتم کل نوشته را از این جهت موشکافی کنیم و ببینیم‏ ایشان این حرف‏ها را از کجا آورده و مثلا«کش‏دادن»در داستانی‏ که با این مهارت پرداخت شده چه معنایی دارد که...به لطف‏ پروردگار شاهد از غیب رسید!

ماجرا از این قرار است که آن‏قدر از اظهارنظرهای این آقا حیرت‏زده شدم تا کم‏کم دچار این تردید شدم که شاید بندهء خدا قصه‏ را درست نفهمیده و این شد که برای حل مشکل به خلاصه داستان‏ ابتدای مطلب رجوع کردم و آن‏گاه...

این یکی دیگر قابل مقایسه با اظهارنظرهای قبلی نیست!ابتدا با قدری تلخیص بخوانید،تا دوباره خدمت‏تان برسم: «ژرمانیا،سال 180 پس از میلاد.ارتش روم به رهبری ژنرال‏ ماکسیموس آخرین گروه از بربرها را که در مقابل روم ایستادگی‏ می‏کنند،شکست می‏دهد.مارکوس اورلیوس،امپراتور سالخورده‏ روم،ماکسیموس را نگهبان روم لقب می‏دهد و کومودوس،پسر توطئه‏گر مارکوس،از ماکسیموس می‏خواهد تا با او بیعت کند و در خدمت جمهوری باقی بماند اما او قبول نمی‏کند.کومودوس برای‏ آن‏که زودتر به تاج‏وتخت برسد،پدرش را می‏کشد و بلافاصله‏ دستور اعدام ماکسیموس و همسر و پسرش را صادر می‏کند. ماکسیموس فرار می‏کند...

بی‏علاقگی کومودوس به زمامداری باعث خشم گراکوس‏ سناتور می‏شود.او که سودای احیای جمهوری را در سر دارد،پس‏ از پی‏بردن به سرشت خبیث کومودوس که آدم‏کش و زناکار است، خواهرزادهء او،لوسیوس را برای پادشاهی پیشنهاد می‏کند...کومودوس‏ سرمست از پیروزی،تصمیم به مبارزه با ماکسیموس می‏گیرد و در میدان زخم‏های مرگباری بر بدن او وارد می‏کند.باوجوداین‏ ماکسیموس،کومودوس را در نبرد می‏کشد و...»

خب،حالا نظرتان چیست؟اگر فیلم«گلادیاتور»را دیده‏اید و داستانش را هم با جزئیات کامل فهمیده‏اید که پس از خواندن این‏ خلاصه داستان به دل‏پیچه دچار شده‏اید.واقعا کسی که فکر می‏کند داستان«گلادیاتور»چنین چیز ابلهانه‏ای است تقصیری ندارد که‏ آن تفسیرها را سر هم کند.در واقع مشکل از جای دیگر است.اما اگر فیلم را ندیده‏اید یا از جزئیاتش بی‏خبرید،لطفا دقت بفرمایید: 1.مارکوس اورلیوس(امپراتور سالخورده)پس از جنگ در ژرمانیا هیچ‏گونه لقبی به کسی نمی‏دهد،بلکه از ماکسیموس در خواست می‏کند به عنوان امپراتور آینده در خدمت روم باشد. ماکسیموس مهلتی می‏خواهد تا در مورد این پیشنهاد فکر کند و کومودوس که متوجه می‏شود پدرش،ماکسیموس را به او ترجیح‏ داده،پدرش را می‏کشد تا نتواند این تصمیم را عملی کند.تقاضای‏ بیعت کومودوس از ماکسیموس هم پس از این حادثه رخ می‏دهد، وگرنه در شرایطی که همه‏چیز عادی است او به چه دلیل باید از ماکسیموس تقاضای بیعت کند؟بنابراین یکی از مسائل اساسی‏ فیلم تا پایان این است که کومودوس مقام امپراتوری را که در واقع‏ به ماکسیموس تعلق یافته،با پدرکشی غصب کرده است و این‏ نکته‏ای است که دوست ارجمند ما به کلی نفهمیده! 2.کومودوس از ماکسیموس درخواست نمی‏کند در خدمت‏ جمهوری باقی بماند،چون اصلا«جمهوری»در کار نیست و اصلا یکی از مسائلی که امپراتور سالخورده با پسرش در مورد آن اختلاف‏ نظر دارد تبدیل امپراتوری روم به جمهوری است.کومودوس اعتقادی‏ به جمهوری ندارد و با نظر پدرش و سناتورها در این خصوص مخالف‏ است.

3.کومودوس به زمامداری بی‏علاقه است؟!جل الخالق!دوست‏ ما این یکی دیگر از کجا آورده؟واقعا هم فیملی که در آن یک‏ نفر پدرش را بکشد تا به حکومت برسد و از فردایش به زمامداری‏ علاقه نشان ندهد،تماشاگر را به خود می‏پیچاند و بازی‏هایش اپرایی‏ می‏شود،ولی از بخت بد دوست ما نام چنین فیلمی«گلادیاتور» نیست!کومودوس به زمامداری علاقه‏مند است و بدجوری هم‏ علاقه‏مند است،اما مشکل در این‏جا ختم نمی‏شود:سناتور گراکوس‏ به دلیل اختلاف نظر بر سر جایگاه و اهمیت مجلس سنا با کومودوس‏ درگیر می‏شود و به دلیل توهین کومودوس به سنا خشمگین می‏شود. خب،متاسفانه باز هم مشکل در اینجا ختم نمی‏شود:در هیچ کجای‏ فیلم گراکوس سخنی دربارهء این‏که اعتقاد دارد کومودوس آدم‏کش‏ و زناکار است بر زبان نمی‏آورد!

4.منتقد گرامی عقیده دارد گراکوس،خوهرزادهء کومودوس‏ (لوسیوس)را برای پادشاهی پیشنهاد می‏کند!واقعا حیرت‏انگیز است،چون در هیچ کجای فیلم چنین فکری به ذهن هیچ‏کدام از کاراکترها خطور نمی‏کند.دلیلش هم ساده است:لوسیوس یک‏ طفل هشت،نه ساله است و روم در آن لحظه نیاز به امپراتوری داشته که چند سالی بزرگ‏تر باشد!

5.این آقای محترم فکر می‏کند کومودوس سرمست از پیروزی‏ (کدام پیروزی؟)تصمیم به مبارزه با ماکسیموس می‏گیرد و در میدان‏ زخم‏های مرگباری بر بدن او وارد می‏کند!و درست همین نوع‏ توصیف‏هاست که نشان می‏دهد ایشان اصلا به کلی از مرحله پرت‏ است و در تمام طول فیلم متوجه نشده قضایا از چه قرار است،چون‏ اتفاقا کومودوس در نهایت درماندگی و استیصال بابت محبوبیت‏ مهارنشدنی ماکسیموس،و در نهایت هراس از کشته‏شدن به دست‏ اوست که پا به میدان می‏گذارد و اصلا همین وضعیت است که‏ سکانس آخر فیلم را جذاب و دیدنی می‏کند،و قبل از ورود به میدان، پنهان از چشم مردم با نیزه‏ای کوچک قلب ماکسیموس را می‏درد تا او توان جنگیدن نداشته باشد.دوست ما در تمام این لحظات‏ خواب بوده و لحظه‏ای بیدار شده که نمای درشتی از پای ماکسیموس‏ دیده می‏شود که خون بر روی آن‏جاری است و به همین دلیل‏ تصور کرده که کومودوس زخم‏های مرگباری بر بدن ماکسیموس‏ وارد کرده،درحالی‏که در تمام طول مدت این نبرد تن به تن، کومودوس مطلقا موفق به انجام این کار نمی‏شود و آن نمای درشت‏ تاکیدی است بر خون‏ریزی شدید ماکسیموس در اثر عمل ناجوانمردانه‏ و رذیلانهء کومودوس.

چه باید کرد؟

نه من بیکارم و نه شما که وقتمان را صرف نوشتهء آدمی کنیم‏ که به خودش اجازه می‏دهد دربارهء فیلمی که در توهمات و تصورات‏ خودش ساخته نقد بنویسد و آن را به عنوان مطلبی دربارهء فیلمی که‏ ریدلی اسکات ساخته به خورد مردم بدهد.ضمن این‏که ایشان قبلا هم از این دسته گل‏ها به آب داده و بار اولش نیست.و ضمن این‏ که امثال این آقا در مملکت شریف ما فراوانند و همین چند هفته‏ پیش یکی دیگر از اعاظم سینماگران این دیار فرموده بودند: «گلادیاتور»بیشتر تکنولوژیس است تا سینما!واقعا عجب گرفتاری‏ شده‏ایم!

بنده فعلا کاری به این حرف‏ها ندارم و حتی در موضع دفاع از «گلادیاتور»هم نایستاده‏ام،که فیلمی در این اندازه نیاز به مدافع‏ باشد-هرچند همهء کسانی که«گلادیاتور»را دوست ندارند،اشتباه‏ می‏کنند-و حتی کاری به منتقدین خارجی که دربارهء این فیلم‏ یاوه‏گویی‏های فراوانی کردند هم ندارم،چرا که آن‏ها در توصیف‏ فیلم،به عباراتی مشابه تعابیر دوست ما متوسل شده بودند(یا شاید هم برعکس؟)و اصلا تق«نقد فیلم»همین جاها درمی‏آید که‏ منتقدین به روزی بیفتند که به خزعبلاتی مثل«روزی که زن شدم» که سازنده‏اش می‏گوید آخرین فیلمی که دیده فیلم خودش بوده و قبل از آن«تخته سیاه»و قبل از آن نام فیلم دیگری را به خاطر نمی‏آورد،سه ستاره می‏دهند و به«گلادیاتور»بی‏ارزش! من فعلا از اینها می‏گذرم و بحث مفصل دربارهء هرکدام را به‏ مجالی دیگر واگذار می‏کنم.آن‏چه فعلا مهم است آیندهء سینمای‏ ماست که در چنبرهء چنین شرایط عجیب و غریبی گرفتار است. نشریات سینمایی کشور که هدایت‏کنندهء بسیاری از ذهن‏های نوجو و شکل‏دهندهء پایه‏های فکری جمع کثیری از جوانان سینمادوست‏ هستند،چنین اراجیفی را در قالب نوشته‏ها و مقالات گوناگون به‏ مخاطبان‏شان تحویل می‏دهند و مطمئن باشید فراوانند جوانان‏ ساده‏ای که به آدم‏هایی نظیر این آقا اعتماد می‏کنند و فکر می‏کنند حتما خودش می‏داند دارد چه حرفی از دهانش بیرون می‏آید و ندیده‏ و نشنیده،همین حرف‏ها را در محافل نقل می‏کنند و فکر می‏کنند در حال پرورش دانش سینمایی خود و دیگرانند.

از آن سو اساتید معظمی که در دانشکده‏ها و آموزشگاه‏های‏ سینمایی تدریس می‏کنند اغلب با تصوراتی مشابه و در شرایطی که‏ سال‏هاست ارتباط خودشان را با سینمای روز جهان قطع کرده‏اند، یک سری حرف‏های کهنه و نخ‏نما شده به هنرجویان یاد می‏دهند و چون حال ندارند فیلم‏های جدید را ببینند و یا زبان بلد نیستند و داستان را نمی‏فهمند،همین‏طوری برای دفع شر می‏گویند:سینمای‏ امروز مبتذل است و سینمای کلاسیک چیز دیگری است و همان‏ «رزمناو پوتمکین»را تماشا کنید،بس است.

مسؤولین محترم هم که همیشه به آفتابه لگن بیش از شام‏ و ناهار اهمیت می‏دهند،فکر می‏کنند همین‏قدر که چرخ سینمای‏ ایران بچرخد کافی است و لازم نیست سردربیاورم در سینمای‏ دنیا چه خبر است و دانش سینمایی‏مان(اگر اصلا دانشی در کار باشد)همین قدر که هست بس است و اگر بیشتر شود می‏چاییم! بنابراین تماس با سینمای دنیا منتفی است و نمایش فیلم‏های‏ خارجی هم دردسر دارد و همین دو تا و نصفی در سال بس است و حتی نمایش فیلمی مثل«گلادیاتور»علی‏رغم تطابق با کلیهء معیارهای رسمی و غیررسمی ما اشکال دارد،چون کار و بار فیلمفارسی سازها را کساد می‏کند.

اما این در بر همین پاشنه نخواهد چرخید و بالاخره روزی خواهد رسید که همه بفهمند حنای این آقایان رنگ ندارد و با جایزه بردن‏ فیلم‏های سفارشی مدیران و گردانندگان فکل کراواتی جشنوارهء فلان، سینمای ما سینما نمی‏شود و بالاخره یک روز می‏پذیریم که دیگران‏ علاوه بر آن‏که بهتر از ما فیلم می‏سازند،فیلم‏هایشان معنوی‏تر، انسانی‏تر،تکان‏دهنده‏تر،شاعرانه‏تر و دینی‏تر از ماست و ما بهتر است به جای این جنگولک‏بازی‏ها و گنجشک‏رنگ کردن‏ها،متواضعانه‏ در مقابلشان بنشینیم و سعی کنیم و زحمت بکشیم تا سینما را واقعا آن‏طور که هست یاد بگیریم،بلکه روزی برسد که بتوانیم واقعا به‏ سینمایمان افتخار کنیم،هرچند در سال فقط پنج فیلم تولید کنیم‏ و هیچ جایزه‏ای را از هیچ جشنواره‏ای دریافت نکنیم. تا فرا رسیدن آن روز،ای خوانندگان خوب و محترم،فیلم‏ها را با کیفیت خوب و در شرایط مناسب ببینید و سعی کنید داستانش را درست بفهمید و حتی المقدور به همهء منتقدان داخل و خارج مشکوک‏ باشید و حتما فیلم‏هایی را که مورد لعن و نفرین قرار می‏دهند،تهیه‏ کنید و تماشا کنید!«گلادیاتور»را هم حتما ببینید.اگر دیده‏اید باز هم ببینید!