نگاهی به شاهکار سینمایی سیدنی لومت افسانه‌ای؛ رام شدن «۱۲ مرد خشمگین»

در عالم سينما، گاه شاهكارهايي خلق مي‌شوند كه گذشت زمان، نه تنها از ارزش آنها نمي‌كاهد، بلكه بر بهاي‌شان نيز مي‌افزايد. بي‌شك يكي از اين شاهكارهاي تكرار نشدني «12 مرد خشمگين» سيدني لومت بزرگ است.
باید در برابر این «12 مرد خشمگین» و خالق آن سر تعظیم فرود آورد و ادای احترام کرد. این تنها کاری است که از دست ما علاقه‌مندان سینما برمی‌آید. سیدنی لومت در طول دوران هنری خود،‌بیش از ۵۰ فیلم را کارگردانی کرد. از برجسته‌ترین کارهای او که چشم منتقدان و علاقه‌مندان را خیره کرده، می‌توان به شاهکار او «12 مرد خشمگین»، «بعد از ظهر سگی»، «سرپیکو»، «شبکه» و «حکم» اشاره کرد که برای او، ۴ نامزدی اسکار بهترین کارگردانی را همراه داشته است.

لومت همواره توانسته بازیگران بزرگی را در پروژه‌های خود به کار بگیرد. توجه به مسائل مالی پروژه‌ها، هدایت درست بازیگران، داستان سرایی قوی و استفاده مناسب از دوربین برای تأکید موضوع مورد نظر، از نقاط قوت او به شمار می‌آیند. با تکیه بر همین عناصر است که سیدنی لومت به یکی از بزرگترین کارگردانان تاریخ سینمای جهان تبدیل شده است.

سیدنی لومت «12 مرد خشمگین» را بر اساس داستان تلویزیونی به همین نام نوشته رجینالد رز سال ۱۹۵۷ زمانی که کارگردانی جوان، اما خالق بود مقابل دوربین برد. داستان درباره هیأت منصفه ۱۲ نفره‌ای است که قرار است حکم به بی‌گناهی یا گناهکاری جوانی بدهند که با ضربات چاقو پدر خود را به قتل رسانده است. دادگاه به پایان می‌رسد. هیأت منصفه وارد اتاق شور می‌شوند. ۱۲ مرد عضو این هیأت هستند که هر کدام نماینده بخشی از جامعه هستند. ۱۱ نفر در اقدامی سریع حکم محکومیت جوان را صادر می‌کنند تا او را روی صندلی الکتریکی بنشانند، اما نفر دوازدهم (هنری فوندا) با این کار مخالفت می‌کند. او می‌گوید در ابتدا من هم می‌خواستم مانند شما حکم بر گناهکاری متهم بدهم، اما در پرونده نکاتی وجود دارد که باید بررسی شوند. مخالفت او ناخشنودی بقیه اعضا را در پی دارد. همه از او می‌خواهند تا او نیز مانند آنان رأی بر گناهکار بودن متهم دهد تا همه سریع‌تر دنبال کارهای روزمره خود بروند. آقای دیویس (هنری فوندا) نمی‌پذیرد و سوالی مطرح کرده و با این کار در پرونده شک ایجاد می‌کند. در این هنگام است که در جلسه هیأت منصفه جوی عصبی حاکم می‌شود و هر کدام از اعضا با تندی یا آرامش حرف‌های خود را می‌زنند. از اینجا به بعد قصه فیلم شکوفا شده و به مرحله جدیدی وارد می‌شود. کم کم افراد حاضر در جلسه شخصیت‌های خود را برای تماشاگران رو می‌کنند. دلایل روشن هنری فوندا، آن قدر محکم است که کم کم دیگر اعضای هیأت منصفه با او همراه می‌شوند. یکی از افراد (لی.جی. کاپ) با عصبانیت با او مقابله می‌کند، اما برای سوال‌های هنری فوندا جواب‌های منطقی ندارد، برای همین با او برخورد تندی دارد. در ادامه ۱۱ نفر از افراد حکم بر بی‌گناهی متهم می‌دهند، اما لی.جی.کاپ همچنان با عصبانیت غیرقابل کنترل با برائت جوان مخالفت می‌کند. در همین حین مشخص می‌شود که نفر آخر (لی.جی.کاپ) با پسر خود مشکل دارد، برای همین به دلایل شخصی می‌خواهد تا جوان بی‌گناه را روی صندلی الکتریکی بنشاند. در نهایت نفر آخر نیز مجبور می‌شود تا رأی بر بی‌گناهی جوان دهد.

یکی از دلایلی که «12 مرد خشمگین» را به اثری قابل تحسین تبدیل کرده ، لوکیشن محدود آن است. به غیر از صحنه دادگاه، تمام زمان فیلم در یک اتاق با ۱۲ صندلی، یک میز و یک روشویی می‌گذرد. ۱۲ مرد نیز در این اتاق وجود دارند که با کنش و واکنش هر لحظه قصه را به جلو پیش برده و آن را به اوج می‌رسانند. این نشان از توانایی کارگردانی چون سیدنی لومت دارد که قصه‌ای ساده را به شاهکاری ماندگار تبدیل می‌کند. از تمیهدات قابل توجه این فیلم، این است که همه اعضای هیأت منصفه دارای شماره‌ای خاص هستند که با آن شماره شناخته می‌شوند. در تمام طول فیلم، به غیر از دو مورد که نام افراد بر زبان آورده می‌شود، این مردان با شماره یکدیگر را صدا می‌زنند. نکته مهم دیگر استفاده بجا، هنرمندانه و هوشمندانه از تغییر فاصله کانونی دوربین است. با این کار سیدنی لومت هر چه بیشتر به شخصیت‌های فیلم نزدیک شده، حرکات، واکنش‌ها و پیچیدگی‌های آنان را به تصویر می‌کشد. تا تماشاگر، به خوبی با شخصیت‌ها آشنا ‌شود. سیدنی لومت همیشه در پی آن بود تا در هر اثری که می‌آفریند نوآوری‌هایی را به کار برد که در این کار کاملاً موفق بود. وی اصلاً علاقه‌ای نداشت تا کارهایش به یکدیگر شباهت داشته باشند. سیدنی لومت، یک ایده‌پرداز موفق بود که توانست با تکیه بر این عنصر به یکی از کارگردانان بزرگ جهان تبدیل شود. بسیاری از کارگردانان و تهیه‌کنندگان از او و گروهش می‌خواستند که به آنان ایده‌های تازه دهند. «12 مرد خشمگین» اثری است که نمی‌شود به سادگی از آن گذشت. زیرا عناصری در آن به کار گرفته شده که پیش از این مورد استفاده قرار نگرفته بودند. پیش از تماشای کامل این فیلم همگان بر این عقیده بودند که اثری کسل کننده خواهد بود، به خصوص وقتی متوجه می‌شدند کل فیلم در یک اتاق می‌گذرد. شخصیت‌پردازی در «12 مرد خشمگین» آنچنان قوی و استادانه است که تماشاگر همه آنان را می‌پذیرد و با آنان همراه می‌شود. هر کدام از شخصیت‌های این فیلم در جای مناسب خود قرار دارند و بازیگران به خوبی از عهده نقش برآمده‌اند. تقابل شخصیت آرام و منطقی هنری فوندا و خشن، عصبانی و بی‌منطق لی.جی.کاپ از نکات مهم و تأثیرگذار این اثر است که تا لحظات پایانی کشمکش بین این دو شخصیت ادامه دارد که در نهایت آرامش بر ناآرامی چیره می‌شود.

بسیاری از کارگردانان، در پی آن بوده و هستند که فیلم‌هایی با بودجه‌های کلان و لوکیشن‌های متعدد مقابل دوربین ببرند تا کارشان در چشم تماشاگران جلوه کند، اما سیدنی لومت به همه آموخت تنها بودجه کلان نیست که یک فیلم را باشکوه می‌کند،‌بلکه این خلاقیت، تفکر و نوآوری است که می‌تواند یک اثر را به شاهکار تبدیل کند. «12 مرد خشمگین» اولین فیلم سینمایی سیدنی لومت است که در سنین جوانی آن را ساخته است. او از فرصتی که در اختیارش قرار داده شد نهایت استفاده را برد. هم توانست شاهکاری بی‌بدیل بیافریند و هم خود را به عنوان یک کارگردان متفکر و خلاق به سینمای جهان تحمیل کند. «12 مرد خشمگین»‌را باید بارها و بارها دید تا به هنر سیدنی لومت و ۱۲ مرد خشمگین‌اش پی برد. شاهکار سیدنی لومت نامزد گرفتن ۳ جایزه اسکار شد، اما در نهایت این جوایز به شاهکاری دیگر «پل رودخانه کوای»‌تعلق گرفت. «12 مرد خشمگین» و خالق آن به ما یاد دادند، که هیچ گاه در قضاوت شتاب نکنیم و با تعجیل خود بی‌گناهی را به کام مرگ نفرستیم. آنان به ما یاد دادند برای هر سوالی باید به دنبال پاسخ درست بود تا بتوان راه درست را از نادرست تشخیص داد. لازم است کارگردانان ایرانی، بارها و بارها «12 مرد خشمگین» را به تماشا نشسته تا بدانند برای خلق یک اثر خوب باید چه عناصری را به کار بگیرند. «12 مرد خشمگین» تنها متعلق به سیدنی لومت و سینمای آمریکا نیست، این شاهکاری است که به همه جهان تعلق دارد.

«12 مرد خشمگین» افتخاراتی را نصیب خود کرده است که اهم آن عبارتند از: برنده جایزه بهترین فیلم خارجی از جشنواره بفتا، خرس طلایی جشنواره فیلم برلین، نامزد جایزه بهترین کارگردانی، نامزد اسکار بهترین فیلمنامه، نامزد جایزه گلدن گلوب برای بهترین فیلم و نامزد گلدن گلوب برای بهترین بازیگر نقش اول مرد.