همچنان «عقل یا احساس؟»

آنچه ما در این جلسه روی آن بحث می‌کنیم روش‌پژوهشی جایگاه شخصیت در داستان است و این موضوع را براساس فیلم آژانس شیشه‌ای آقای حاتمی‌کیا پیش می‌بریم. این مطلب از دو بخش اساسی تشکیل شده است که بخش اول آن تبیین روش استفاده شده در تحلیل شخصیت و تعیین جایگاه شخصیت است و بخش دوم که بخش فرعی می‌باشد بخش مصداقی آن است. یکی از موضوعاتی که من در پژوهش‌های خود به آن پرداخته‌ام بحث انسان‌شناسی در ادبیات داستانی است. این بخش مقدمه‌ای بر انسان‌شناسی است. اگر توجه داشته باشیم همه آثار روایی ما با موضوع اصلی انسان مطرح می‌شود. پیش از آنکه از چیستی انسان صحبت شود باید از جایگاه شخصیت انسان پرده برداشته شود. در پژوهش در مورد جایگاه شخصیت در ادبیات داستانی 3 محور مطرح است. تحلیل شخصیت، انتظار برانگیزی و همزاد پنداری سه محور این کار هستند.

پرویز پرستویی در فیلم آژانس شیشه‌ای

موضوع این جلسه آژانس شیشه‌ای در ادبیات دفاع مقدس تعیین شده است. اینکه چه شخصیتی را انتخاب می‌کنیم و این شخصیت چه نقشی در داستان دارد و سهم شخصیت در ادبیات فیلم چیست، از مباحث این جلسه است. وقتی به عنوان مثال در آژانس شیشه‌ای می‌خواهیم بر روی شخصیت در این داستان صحبت کنیم ما به عنوان مخاطب بیرونی این فیلم، آژانس شیشه‌ای را به عنوان محصول تمام عیار درنظر می‌گیریم و تمرکز ما بیشتر بر روی فیلمنامه و خود قصه فیلم است.  ساخت یک فیلمنامه از مراحل مختلفی از جمله قصه داستان، پی‌رنگ و گفت‌وگونویسی برخوردار است که در حین بحث این سوال پیش می‌آید که هر یک از این مسائل چه تغییر و چه ویژگی‌ای در شخصیت ایجاد می‌کند و این سوال مطرح می‌شود که آیا نویسنده از همان مراحل اول داستان در حال ساخت شخصیت داستان است و یا این جایگاه در مراحل بعدی شکل می‌گیرند. نکته مورد بحث در این موضوع این است که اساسا در ادبیات داستانی شخصیت چه جایگاهی دارد و آیا برای شخصیت اعتبار و اهمیت ویژه‌ای قائل شده‌ایم یا خیر. با توجه به منابع نظری درمی‌یابیم که شخصیت به عنوان محوری از داستان فرض شده است اما مولفه دقیقی برای تحلیل شخصیت وجود ندارد.

پرویز پرستویی و حبیب رضایی در فیلم آژانس شیشه‌ای

عموما در تحلیل فیلم یا داستان هم نمی‌توانیم به تحلیل مشخصی برسیم.اگر در آژانس شیشه‌ای با شخصیت اصلی که حاج کاظم است همزادپنداری شود، در نهایت پس از مطرح شدن یکسری مطالب می توانیم به یک نتیجه‌ای برسیم اما همزادپنداری یک تحلیل قابل قبول و معقول نیست. ما برای این تحلیل شخصیت شرایط همه شخصیت‌های داستان به عنوان مثال عباس، نرگس همسر عباس، فاطمه همسر حاج کاظم و سلمان پسر حاج کاظم را تحلیل می‌کنیم تا به این نتیجه برسیم که آیا رفتار حاج کاظم معقول است یا خیر. اهمیت معقول بودن این است که با معقول بودن است که ما یک اتفاق را واقعی می‌پنداریم و بعد از اینکه چیزی را معقول یافتیم نتیجه چنین عملی را می‌پذیریم. کشمکش اصلی این کار در حوزه اندیشه است. پاسخ به این سوال که آیا حرکت شاهدگیری (گروگانگیری) حاج کاظم پذیرفته است یا خیر باعث می‌شود هر چه بیشتر این کشمکش‌ها را در نظر بگیریم و تصویری معقول‌تر بسازیم.

رضا کیانیان در فیلم آژانس شیشه‌ای

جنبه دیگر یک داستان جنبه انتظار برانگیزی است. طیف فرهیخته با پی‌رنگ یک داستان درگیر هستند و طیف مخاطبان آن با انتظار برانگیزی جذب یک فیلم می‌شوند. مخاطب خاص و فرهیخته یک داستان باید دارای یک حافظه باشد که جزئیات را ذخیره‌سازی کند و بتواند با تحلیل از لحاظ منطقی جریان داستان را بپذیرد. سطحی هم که مخاطب عام با آن مواجه می‌شود نیاز به حفظ جزئیات ندارد؛ چرا که انتظار و تعلیق نیازمند حفظ جزئیات و حافظه ویژه نیست. ویژگی‌های داستانهای عامه پسند این است که قصه جذابی دارد اما پی‌رنگ مستحکمی ندارد یعنی مخاطبی که دنبال انتظار است جذب آن می‌شود، اما مخاطبی که می‌خواهد قرائن یک داستان را کنار هم بگذارد تا به یک نتیجه اصلی برسد را اغنا نمی‌کند. محور اصلی دیگر همزادپنداری است. عموما با کسی همزادپنداری می‌شود که احساسات مشترک بیشتری با او داشته باشیم. لذا شخصیت محور کار است.

پرویز پرستویی در فیلم آژانس شیشه‌ای

برای خلاصه نویسی داستان باید به یک نکته توجه کرد. ما به صورت فطری می‌دانیم که مهمترین کاری که یک داستان باید انجام دهد چیست و در عمل کارکرد اصلی را از دل یک متن بیرون می‌کشیم. در حقیقت خلاصه داستان دو کار را انجام می‌دهد که به ما می گوید شخصیت داستانی از آغاز تا انجام چه می‌کند و همچنین چرا این کارها را انجام می‌دهد. در مرحله دوم حتی می‌توانیم پی رنگ را هم خلاصه کنیم. ما زمانی که یک داستان را خلاصه می‌کنیم با عزم خود با شخصیت مواجه می‌شویم و می‌پذیریم که شخصیت ویژگی‌هایی راباید داشته باشد و با انگیزه‌ای کارها را انجام دهد. به عنوان مثال با دو وجه با آژانس شیشه‌ای مواجه می‌شویم. که در بخش اول روی پی رنگ آن کارمی‌کنیم که رفتار حاج کاظم به عنوان شخصیت در نزد ما رفتار معقولی جلوه می‌کند یا خیر. در واقع ما در بخشی از آژانس شیشه‌ای سعی می‌کنیم رفتارحاج کاظم را با عقل‌مان تحلیل کنیم نه با احساس.

شما چقدر با این مطلب موافق هستید؟ نظر شما درباره این مطلب و اثر چیست؟ نظر خود را در پایین همین صفحه بنویسید. [منظوم تنها ناشر نقدها است و این به معنای تایید دیدگاه منتقدان نیست.]

شما نیز می‌توانید نقدها و یادداشت‌های خود درباره آثار سینما و تلویزیون را با نام خودتان در منظوم (معتبرترین مرجع نقد سینما و تلویزیون ایران) منتشر کنید. هم‌اکنون مطالب خود را به آدرس ایمیل Admin@Manzoom.ir برای ما ارسال کنید.

نقد، یادداشت، تحلیل، بررسی و معرفی منتقدین از فیلم‌های سینمایی، سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی ایرانی را در صفحه نقد فیلم سایت منظوم مرجع سینما و تلویزیون ایران بخوانید.