نقد فیلم هوانورد

هوانورد، علاوه بر اینکه گریزی­ است به اوج شکوفایی سینمای هالیوود در دوران کلاسیک خود در واقع بیانگر صعود و سقوط زندگی پر دغدغۀ یک بیمار مبتلا به اختلال شخصیت وسواسی و جبری­ست. هر چه از فیلم می­گذرد هیوز بیشتر در منجلاب علائم و نشانه­های اختلال وسواسی و جبری خویش دست و پا می­زند. تا جایی که در پایان فیلم به طور کامل منزوی می­شود و از تمام آدمهای پیرامونش فاصله می­گیرد و در این منجلاب غرق می­شود. جملۀ مادرش (تو در امان نیستی) در تمام طول این سالها بخشی از ناخوادآگاه وجودش گشته و به وسواسش بیشتر و بیشتر دامن می­زند. کمال­گرایی او آمیخته با نوعی بلندپروازی برای رسیدن به اوج قله­های پیشرفت در جوانب مختلف زندگی، زمینه را برای سقوط شخصیتی او هموار می­­سازد. در واقع یکی از آیتم­هایی که اسکورسیزی در فیلم هوانورد به مدد استفاده از شخصیت هیوز به طور ضمنی به آن اشاره دارد غایت بلندپروازی و عطش سیری­ناپذیر یک انسان برای جاودانه ماندن است. عطشی که تحت تأثیر عوامل روانشناختی فراوانی که ریشه در گذشتۀ هیوز دارد میل به پیشرفت را در او فزونی بخشیده و او را درگیر نوعی مرض جاودانگی کرده است!
شاید در نخستین نگاه به حالات وسواسی هیوز در جریان فیلم و با توجه به فلش بکی که کارگردان به دوران کودکی­اش می­زند و او را در حال استحمام توسط مادرش نشان می­دهد مسئله فقط یک وسواس شستشوی ساده باشد. اما اینطور نیست، چرا که مشکل او چیزی فراتر از یک اختلال سادۀ وسواس است. اگر بخواهیم صرفاً از زوایۀ روانشناختی و بالینی به این فیلم نگاه کنیم یقیناً چشم بر سایر جوانب خوب این فیلم خوش ساخت بسته­ایم. اما غرض در این تحلیل کوتاه جز این نیست. همه ما ممکن است در زندگی­مان هر از گاهی درگیر افکار مزاحم خاصی شده باشیم. به عنوان مثال، یک نگرانی خاص نسبت به یک موضوع، و یا یک خط ترانه­ای که بارها و بارها ورد زبانمان شده و در طول روز رهایمان نکرده است!
اگر همین درگیری و اشتغالهای ذهنی ساده را دهها برابر کنید حال و هوای یک فرد مبتلا به وسواس فکری و عملی را بهتر درک خواهید کرد. افراد دچار OCD گرچه به مشکل خویش آگاهی دارند اما قادر به کنار گذاشتن این افکار و رها شدن از شر آنها نیستند. آنها گاهی چنان درگیر این افکار و اشتغالات ذهنی می شوند که از لحاظ روانی و جسمانی از پا در می آیند. در راهنمای تجدید نظر شدۀ تشخیص اختلالات روانی چاپ چهارم (DSM IV TR ) در توصیف اختلال شخصیت وسواس فکری و عملی اینگونه آمده است: "الگوی فراگیر اشتغال ذهنی نسبت به نظم و ترتیب، کمال¬گرایی و کنترل ذهنی و روابط میان فردی به بهای از دست دادن انعطاف پذیری و کارآمدی در سایر جوانب زندگی". در نتیجۀ این بیماری، تعادل فرد به هم مى خورد و او را در سازگارى با محیط پیرامون دچار مشكل میکند. افرادی که دچار این اختلال هستند در یک طیف خفیف تا شدید قرار دارند. وسواس يك اختلال اضطرابي داراي مبنای زيست شناختي است كه معمولاً از دوران كودكي شروع مي شود و گاهی الگوي خانوادگي دارد. ريشۀ این بيماري، اضطراب بوده و به دو شكل فكري و عملي خود را نشان می دهد. وسواسهاي فكري در واقع نوعی افكار يا مشغله های ذهنی ناخواسته اند كه به صورت مكرر وارد آگاهي مي شوند و آرامش فرد را بر هم می زنند. چنانچه فرد با هدف کاهش ناراحتي و اضطراب ناشی از این افکار و مشغله های ذهنی دست به اعمال و رفتارهای تشریفاتی خاصی بزند دچار وسواس عملی یا جبری ست. جالب اینجاست که هم افکار وسواسی و هم اعمال و تشریفات وسواسی از نظر خود فرد مبتلا، احمقانه و غیر منطقی ست. اما فرد مبتلا خود را ناتوان از متوقف كردن آنها مي داند.
علیرغم تشابه اسمی که بین وسواس فکری و عملی (OCD) و اختلال شخصیت وسواس فکری و عملی (OCPD) وجود دارد اما باید گفت که این دو تا حدودی با یکدیگر متفاوت اند. حتی در راهنمای تشخیصی اختلالات روانی (DSM IV-TR ) OCD در محور 1 و در طبقه اختلالات اضطرابی قرار گرفته است؛ در حالي که OCPD جزء محور 2 محسوب می گردد. چنانچه فردی مبتلا به OCD باشد ممکن است مبتلا به OCPD نیز باشد. همانگونه که در فیلم هوانورد، هیوز علاوه بر دارا بودن افکار و اعمال وسواسی، دچار OCPD نیز هست. افراد مبتلا به OCPD افرادی کمال گرا، گاهاً بیش از حد حساس به نظافت و نظم و ترتیب و از طرفی بییش از حد نگران و قانونمند هستند. آنها به خاطر کوچکترین اشتباهاتی که مرتکب می شوند به شدیدترین وجه ممکن از خود انتقاد می کنند. در واقع خودسرزنشگری آنها هم نوعی مانع بر سر راه آنهاست و هم نوعی اهرم برای پیش رفتن بیشتر به سمت جلو. رسیدن به قلۀ قاف هم آنها را راضی نمی¬کند! همانند هیوز که با ساختن بهترین فیلم تاریخ سینما باز هم راضی نمی شود و راه کمال را در صنعت هوانوردی می بیند و سودای ساخت عظیم ترین هواپیمای تاریخ را بدون انجام هر گونۀ برنامه ریزی قبلی در سر می پروراند.