تحلیل موشکافانه ی فیلم «به یاد داشته باش»‏

Memento دومین ساختهء کریستوفر نولان فیلم به نهایت پیچیده‏ای است‏ که نوشتن دربارهء آن حتما باید مقید به روشن کردن بعضی موارد باشد.
فیلم اگر قصه‏ای را بگوید در ارتباط با مردی است لئوناردنام که از زیستنش تنها دو چیز می‏داند.اول و مهمتر اینکه همه‏ چیز را فراموش می‏کند و دوم اینکه زخمی عمیق(قتل همسرش بعد از تجاوز به او توسط قاتل)بر وجودش هست که ادامه زندگی‏اش«دیگر»مرتبط با آن است و به شکل‏ انتقام او متبلور می‏شود.
فیلم در دو قالب روایی پیش می‏رود که با تفاوت رنگی و سیاه و سفید بودن از هم تفکیک می‏شوند.هر دو به گونه‏ای طراحی شده‏اند که سکانسی‏ رنگی و بعد سیاه و سفید قرار می‏گیرد و در سکانس ماقبل پایانی و در مکانی‏ که لئونارد ساکن است به هم می‏رسند،پس سکانسهای رنگی به تعبیری‏ از پایان قصه ذهنی ما شروع می‏شوند و سکانسهای سیاه و سفید به سنت‏ معمول روایت سینمایی پیش می‏روند و در پایان تنها سکانس رنگی می‏ماند و در هردو اینها مجموعه‏ای فلاش‏بک یا خاطره(!)هم هست،پس قهرمان‏ ما چیزهای خیلی خیلی کمی را به یاد می‏آورد که در ارتباط با همسرش و «آن صحنه»است(در رنگی‏ها)و در سیاه و سفید صحنه ‏هایی هست که در ارتباط با زن و مردی است که او روزی به دلیل ضرورت کاری‏اش(لئونارد سابقا مأمور بیمه بوده است)بر روی پرونده تزریق انسولین بیش از حد مرد به زن که منجر به مرگ زن شده است کار می‏کرده.

یعنی با شروع فیلم ما می ‏فهمیم که انتقامی که باید،گرفته شد؛و این‏ البته مربوط به قسمت رنگی است.در قسمت سیاه و سفید هم که گفتگوی‏ تلفنی لئونارد را شاهدیم،با شخصیتی مجهول که محورش در مورد چگونه‏ زندگی کردن لئونارد است و در اتاق لئونارد می‏گذرد.

طبیعی است که ذهن ما به عادت روایت سینمایی سعی می‏کند همه‏ چیز را مرتب کند یعنی حدس می‏زند که این روایت معکوس است و باید با ترتیبی جدید چیده شود.اما این روایت که تعبیر از آخر به اول برای آن تعبیر صحیحی نیست سازوکاری دارد:45 بخش(23 بخش رنگی و 22 بخش‏ سیاه و سفید)است.رنگی ها هریک از جایی شروع می‏شوند که آخر قسمت‏ بعدی است و جایی تمام می‏شوند که اول قسمت قبلی است،درحالی‏که‏ ما عادت داریم هر سکانس را به این شکل در فیلمها ببینیم که به نحوی از آخر روایی سکانس قبلی شروع و اول سکانس بعدی تمام شوند و به هر شکل حد اقل در قالب داستانگویی اگر شکست زمانی هم هست،برحسب‏ این عادت توجیه شوند.تنها اولین سکانس است که دقیقا به صورت ریوانید برمی‏گردد و...پس هر سکانس که به‏ طور مستقل از جایی شروع می‏شود، منطق علی مستقل خود را دارد و در جایی تمام می‏شود و اگر به عنوان فیلمی‏ کوتاه از پیکره فیلم را جدا شود و بی‏ارتباط با دیگر سکانس‏ها فرض گردد همان توقع ما از دیدن فیلم برآورده می‏کند.

اما در تمامی رنگی ‏ها بر صورت لئونارد یک زخم هست که در قسمت‏ سیاه و سفید نیست.پس باید در همین روند تعقیب سکانسها منتظر صحنه‏ ای‏ باشیم که این زخم ایجاد شده است.نتیجهء بعدی هم این است که سیاه و سفیدها قبل از رنگی ‏های غیر فلاش‏بک روی داده‏اند که این صحنه را در همان سکانسی که رنگی و سیاه و سفید به هم می‏رسند(در پایان فیلم) می‏بینیم و حدس ما که احتمالا این ضربه باید به هنگام«صحنه تجاوز» باشد صحیح نیست.در سکانسها که به تنهایی شکل معمول روایت را دارند نکته‏ای غیرمعمول هست،آن هم این است که سطح آگاهی ما از وقایع در سطح قهرمان است،او که چون هیچ چیز را به یاد ندارد،مرتب عکس می‏گیرد و پشت عکسها می‏نویسد یا برر روی بدنش خالکوبی می‏کند،جسمی که به‏ هر تقدیر همراه اوست و قطعا جایی جا نخواهد ماند و گم نخواهد شد.ولی‏ نکته در این است که کسانی که در هر صحنه هستند بعضا او را می‏شناسند و او آنها را نمی‏شناسد و این کسانی که او می‏شناسد عبارتند از:مردی که‏ در همان ابتدا کشته شد و طبیعتا دوباره به فیلم آمد،تدی،زنی که لئونارد با او زمانی را می‏گذراند،ناتالی،و مردی که می‏خواهد لئونارد را بکشد،داد،و لئونارد او را گیر می‏اندازد،و مشخص است که نباید برای شکل آشنایی و ارتباطات این افراد با لئونارد تلاش کنیم.

فیلم موتیفهای خود را دارد و ما چیزهایی را می‏بینیم که قبلا دیده‏ایم. مثلا جایی که عکس تابلوی lnn را می‏بینیم ابتدای فیلم است اما مکان را بعدا می‏بینیم،پس ما با همان منطق خودمان فیلم می‏بینیم و این فیلم است‏ که منطق و عادت ما را به بازی می‏گیرد.نکته دیگر این است که یک صحنه‏ از سکانس قبلی و یک صحنه از سکانس بعدی در هر سکانس هست و اتفاقا این بیشتر باعث گیج شدن ما می‏شود تا راهنمایی ما،چرا که جای مرتب‏ شدن سکانسها را به ما گوشزد می‏کند و این خلاف عادت ما در دیدن فیلم‏ است،پس متن تعمدی در ایجاد این تناقض دارد.چرا که می‏خواهیم ترتیب‏ روایت را به هم بزنیم،انگار که یکبار فیلم را سکانس سکانس به شکل‏ معکوس بر روی نوار ویدیویی ضبط کنیم و ببینیم،و چون انجام این کار بی‏معنی است و نتیجه هم فیلم بی‏رمقی خواهد بود،به همان جایی می‏رسیم‏ که لئونارد رسید،یعنی این‏که هیچ چیز نمی‏دانیم.ایدهء فوق العادهء خالکوبی‏ و عکسها هم برای ما به همین دلیل جذبهء قویتری می‏یابند.البته بی‏ثمر بودنشان در پایان آشکار می‏شود آنجا که تدی به لئونارد می‏گوید که خودش، زنش را به دلیل بی‏دقتی در تزریق انسولین کشته،چون حافظه‏ ای نداشته‏ و در تزریق افراط کرده و همه ‏چیز به هم می‏ریزد.

Memento فیلمی در ارتباط با نحوهء دریافت فیلم است.جالب است‏ که فیلم با استقبال گسترده‏ای هم روبرو شده است و این،مدیون ابتکار فوق العادهء کارگردان است که بی‏بدیل است و نشانهء درک عمیق او از مدیوم‏ /رسانه سینماست.اولا که گونه«نوآر»را که مبحث مهمی در مکانیزم‏ دریافت است برمی‏گزیند و ایدهء«بازگشت به متن»را در این‏گونه به خوبی‏ مطرح می‏کند و این همان جایی است که ما در آخر همهء«نوآر»ها اطلاعات‏ خود و موقعیت قهرمانان را با ابتدای فیلم مقایسه می‏کنیم و به آنجا برمی‏گردیم؛ مثلا در انتهای محلهء چینی‏ ها(پولانسکی 1974)که آن هم ملهم از«نوآر» است،و اصلا فکر می‏کنیم قهرمانان از اول داشت چه کار می‏کرد؟و ما چه‏ حدسهایی می‏زدیم؟و بعد می‏ف همیم که فیلم با فریب حدسهای ما،مسیر روایت را تغییر می‏داد و نیاز ضروری می‏بینیم که دوباره اثر را بیابیم. Memento هم از همین فرایند دریافت بهره برده است و مطمئنا بینندهء فیلم می ‏فهمد که شاهکار و اثری باشکوه و شایستهء اولین سال از هزارهء سوم‏ بشر را دیده است که این‏گونه الگوها را دفرمه می‏کند.

اما مسیر پیش برندهء داستان نداریم چون عادت فیلم دیدن به ما می‏گوید که حجم اطلاعاتی را جمع‏آوری کنیم و فیلم را دنبال کنیم.شاید به همین‏ خاطر بسیاری،مهمترین گونه سینمایی را جنایی می‏دانند.در این‏جا، Memento ،کل اطلاعات جمع‏ آوری شده را در اولین صحنه می‏بینیم،و از این دید شاید Memento تنها فیلم تاریخ سینما باشد که در زمان حال‏ نمی‏گذرد.کلیه فیلمهای تاریخ سینما حتی آنها که به تمامی بازگشت به‏ گذشته هستند،در زمان حال می‏گذرند،چرا که نتیجه و تأثیر این گذشته را به زمان حال یا آینده نسبت به زمان شروع فیلم می‏برند.اما در Memento ما چیزی را جستجو می‏کنیم که می‏دانیم و اتفاقا تغییر هم داریم.یعنی اینکه صحنه‏ای را می‏بینیم و فکر می‏کنیم که مثلا صحنه تعقیب و گریز است و بعد مثلا می ‏فهمیم مغازله است.پس اطلاعات ما در حال زایل شدن است، انگار ما هم باید یک قلم و کاغذ برداریم،یا دوربین عکاسی که نه،یک ویدیوی‏ دیگر بیاوریم و دریافتهایمان را یادداشت کنیم و صحنه‏ ها را به شکلی که‏ می‏خواهیم ضبط و مرتب کنیم(در اینجا مشخص شد که متأسفانه همهء ما فیلم را ویدیویی دیده‏ایم!)

Memento فیلمی در ارتباط با خود سینماست و شاید نخستین فیلمی‏ است که تا بدین حد اهمیت نقد یا همان دوباره چیدن صحنه ‏ها و روایت‏ دوباره را برای ما معنی می‏کند که هر بیننده یک منتقد است،با این تفاوت‏ که این حس در وی پنهان شده است و با افزایش عمر سینما،اهمیت نقد افزایش یافته.
Memento فیلمی درباره آگاهی است.گویی بازگویی تلخی از انسان‏ معاصر است که خود را نمی‏شناسد،اما هدفش را می‏داند،کسانی را نمی‏شناسد، اما همه او را معنی کرده‏اند و برایشان آشناست.به ناگاه با خیل آدمهایی روبرو می‏شوند که آشنایی‏ای در وی برنمی‏انگیزند،و در دورشدنشان،تنهایی اوست‏ که گویی ازلی است با خیل نوشته ‏ها،تصاویر،کدها،تکرارشدن ها و این درد بزرگ که فراموش می‏شوند.گویی باید همه‏ چیز را در جایی حک کرد و با خود حمل کرد.به راستی زیستن بدون خاطره،زندگی در عین مرگ است.

به ساختار اثر بپردازیم.سکانسها ابتدا کوتاهند و سپس طولانی می‏شوند. شبیه به سنت کلاسیک معرفی قهرمانان در روایت ادبی و نمایشی،با این‏ تفاوت که در اینجا کنشها به ما معرفی می‏شوند،یک قتل که اهمیت اصلی‏ را در مسیر فیلم دارد و در همان ابتدا اتفاق می‏افتد و ما بعدتر می‏ فهمیم که‏ اصلا ضرورتی برای آن وجود نداشته است،بلکه توجیهی برای خارج شدن‏ یکی دیگر از قهرمانان از متن است که همگی بی‏ منطق به کادر آمدند و بی‏منطق خارج شدند.ناتالی از جملهء این قهرمانان است،همچون دیگران‏ ما می‏دانیم که انگیزه‏ای-البته در خیرخواهانه بودنش تردید داریم-برای‏ کمک یا بهتر است بگوییم ارتباط گیری با لئونارد دارد،اما چون به قضیهء « GJ »و یافتن شخصی که حروف اول اسمش این دو حرف است پیوند می‏خورد،برایمان نقش برابر عناصر دیگر می‏یابد.خروج او به شکلی است‏ که می‏توانیم صفت«رها شدن»را در ساختار روایت برای آن تعریف کنیم، چیزی که آنتونیونی به زیبایی در ماجرا(1962)برای آن در نظر گرفت.اما در اینجا ما اصلا پیگیری نمی‏کنیم که چرا سرنوشت قهرمانان پیگیری نشد. این از همه واضحتر برای«داد»اتفاق می‏افتد.علت عدم پیگیری ما هم در آنجاست که مضطرب یافتن نقطه اتکا و حلقهء مفقودهء روایتیم و شاید از وقایعی که به نظرمان کم‏اهمیت می‏آید،صرف‏نظر می‏کنیم یا به عبارت‏ دیگر بهتر فراموششان می‏کنیم،چون صحنه‏ها به صورت ضربات وارد می‏آیند (همان قسمتهایی که از سکانسهای پیشتردیده شده می‏آیند)و شبیه به‏ شوکی بر ما وارد می‏شوند.هر سکانس کاملا از مسیر دریافت ما منقطع‏ می‏شود.درست مثل غافلگیریهای لئونارد از نوشته‏ هایی که بر تنش نوشته‏ یا عکسهایی که گرفته و همه کمابیش کم‏ اهمیتند،یعنی مثلا صحبت از این‏ می‏کنند که یک نفر زنت را کشته و ما اصلا این را می‏دانیم و رازی نیست.

سنت معرفی کنشها و مکانها و بی‏زمانی،ما را دربر می‏گیرد.ابتدا کنش‏ قتل،بعد خالکوبی،معرفی مکان زندگی لئونارد و تلفن.دیگر کنشی نیست، مثلا قهرمان ما با نوشته ‏ای خود را از تلفن کردن برحذر نگه می‏دارد،اما به‏ این کار ادامه می‏دهد یا ماشینها فوق العاده کم‏اهمیتند و اینها ما را از نظر قصه مسیری خلاف انتظار ما پیش می‏آورد،زن لئونارد است.صحنه‏ های‏ دیدار با او بی‏نهایت کوتاه اما به نهایت گویا،تأثیرگذار و دردناکند.این روال‏ در مورد زن لئونارد،که تنها کسی است که ما تا می‏بینیمش می‏شناسیمش، بی‏نظیر است،چون تنها خاطرهء لئونارد هم هست.کارگردان ما و لئونارد را کاملا به موقعیتی شبیه به هم برده است.

پیگیری هم داریم که فرایند آن را از وجهی توصیف کردیم،اما چون‏ نفس تعقیب سکانسها برای ما می‏ماند،هرچه ارائه می‏شود جذاب است و بعضا ما نمی‏ فهمیم چه شد،اما می‏خواهیم جایگزین کنیم و به روال منطقی‏ روایت هلش بدهیم،فیلمساز هم که گویی با ساختارش خود را راحت کرده‏ است و با ارائه تصاویر کاری ندارد.پس ما اگر هم بتوانیم،قطعا در چینش‏ صحنه ‏ها و وقایع،احتمال خطا برایمان وجود دارد.یعنی وقتی گفت چیزی‏ را به یاد نمی‏ آورد،بخشی از مسائل را به ما قبولاند،اما خب قهرمان ما چیزهایی به یاد می‏آورد،یادداشتهایی هم که از قبل دارد.پس هریک از سکانسها می‏تواند در موقعیتی دیگر هم قرار گیرد.این است که اهمیت سیاه‏ و سفیدها مرتب بیشتر می‏شود،خصوصا که جذبهء گرافیکی برجسته‏ای هم دارند.
در فیلم تقطیع‏ گذاری به شیوهء از نفس افتاده(1959)هم داریم که یک‏ روایت را که تداوم دارد قطع می‏کند و دوباره از همانجا ادامه می‏دهد.یعنی‏ ممکن است این کار را در مورد صحنه‏ هایی که در یک مکان می‏گذرد کرده‏ باشد.

پس آن یک صحنه باقی‏مانده از سکانس قبل و بعد چه می‏شوند؟جایی‏ در فیلم(سکانس 10 رنگی)،لئونارد داد را با ضربه بطری ناکار می‏کند.اما به یاد ما هست که اول به بطری نگاه کرد و بعد بر سر او کوبید.آیا اهمیت‏ بطری و مجروح شدن داد را از سکانس قبل به یاد داشت.مگر لئونارد هم‏ همراه ما فیلم را می‏بیند که سکانس قبل کنش بر سکانس و در واقع گذر زمانی آشنای ذهن ما تأثیر گذاشته باشد؟اگر هم اینطور نباشد معلوم است‏ لئونارد فقط می‏خواهد کسی را طرف خشم خود سازد و چون از هر چیزی‏ می‏ترسد این کار را می‏کند که حقانیت عملکردش،به خصوص که در پایان‏ فکر می‏کنیم خودش زنش را کشته،در ما از بین می‏رود و در سکانس پایانی‏ فیلم همه را محکوم می‏کند.فیلمی فوق العاده را شاهدیم.
نورپردازی فیلم به گونه‏ای است که نوری که از زیر در وارد اتاق می‏شود جلوه برجسته ‏ای می‏یابد.این تکنیکی است که نولان در بی‏خوابی هم از آن‏ استفاده کرد.یک خط افقی،در حدود قسمت پایین کادر و کم‏ سابقه و پرقدرت‏ به لحاظ فرم‏شکنی.

عناصر و کدهای اثر هم که روشنند.نوشته ‏ها،یک ماشین،عکسها،و چهره‏ ها و رفتارهایی که توالی ندارند.یعنی اگر کسی می‏خندد،بعدا خوشحال‏ می‏شود و اگر کسی مکافات می‏بیند بعدا مرتکب جنایت می‏شود و همهء اینها در حالی است که می‏دانیم،جنایتی در جایی قبل‏تر از همهء اینها اتفاق افتاده‏ است.پس فیلم یک معیار زمانی دیگر هم دارد و آن موقعی است که جنایت‏ (قتل همسر)اتفاق افتاده و اصلا در فیلم نیست.اگر قرار بود که توصیف از آخر به اول داشته باشیم،باید صحنه قتل زن لئونارد را هم می‏داشتیم(فقط اشاراتی داریم که به تصورات لئونارد شبیه‏اند).پس یک زمان،زمانی است‏ که بر لئونارد گذشته است(و ما سعی می‏کنیم آن را مرتب پیدا کنیم)،یک‏ زمان هم زمانی است که می‏بینیم و دریافت خودمان را از آن داریم که فیلم‏ است:یعنی اینکه ما نمی‏دانیم بدن لئونارد خالکوبی است و بعدا با دیدنش‏ غافلگیر می‏شویم،مثل خود او که از نوشته ‏ها غافلگیر می‏شود و این،همان‏ زمان عادت ذهنی ماست.زمانی دیگر هم هست و آن زمانی است که بعد از اتمام فیلم هم ادامه دارد.یعنی لئونارد و ما،احتمالا اگر با همین روند و شناخت دفرمه از زمان پیش برویم،همینطور باید ادامه بدهیم و به زوال‏ عادت ذهنی از زمان مثلا برسیم به زمان ازدواج او با همسرش یا قبل‏تر از این هم به عقب برویم که این هم محصول ویدئو است،که ایدهء مفقودهء Rewind را به سینما پیوند داد یعنی امکان از آخر به اول دیدن صحنه‏ ها در مورد تمام فیلمها.

پس فیلم اساسا در ارتباط با مدیوم ویدئو هم هست.اما مهمتر از این، زمان معکوس رونده و مشکل‏تر از آن،زمان بعد از قتل پایانی که خب ما اصلا مشتاقیم بدانیم سرنوشت قهرمانان پس از این چه می‏شود؟چرا کشته نشد؟ بعد از این انجام وظیفه چه خواهد کرد؟فراموشی را چگونه تحمل می‏کند و نوشته‏های بر روی بدنش چه می‏شوند؟و اصلا جهانی که دیگر در اینجا باید بگوییم بیرون فیلم است و شیفتگی ما به فیلم و عنصر«بازگشت به‏ متن»باعث می‏شود که کل آن را«فراموش»کنیم.پس فیلم از آخر هم‏ شروع نشده،چرا که آخر با توجه به سطح آگاهی ما حد اقل باید مرگ زن‏ لئونارد می‏بود که نیست.
دقت کنیم زیستن لئونارد و چگونه زیستنش در پی تناقضها و گیج‏شدنهای‏ ما،از هدفش که اول فیلم دیدیم نتیجه داده،مهمتر می‏شوند،پس سرنوشت‏ او چیزی است که ما دنبال می‏کنیم.با این تفاوت که فیلم قطعا تمام شده‏ است.یعنی روایتی داریم که تمام شده بدون آن‏که آغاز شده باشد و زندگی‏ای‏ داریم که ادامه دارد و وحشت و بحرانی که از تصویر آینه‏گون اثر و تصاویری‏ که چون موتیف‏هایی مرتب پیش رویمان قرار می‏گیرند و از آنها خلاصی‏ نداریم(نظیر صحنه‏ای که مرد عینکی،تدی،بر روی ماشینی که لئونارد سوار آن است،می‏پرد و نمی‏دانم چرا از ذهنم پاک نمی‏شود). Memento همچون تمامی شاهکارهای تاریخ سینما تجربه‏ای تکرار نشدنی است.فراموش‏ نمی‏شود و مطمئنمان می‏کند که شادابی سینما و لذت فیلم دیدن میرا نیست.