یادداشتی بر فیلم " ام"

م اولین فیلم ناطق فریتس لانگ فیلمساز بزرگ آلمانی است. لانگ تا پیش از ام فیلم های مهم دیگری در سینمای آلمان و تحت مكتب اكسپرسیونیسم ساخته بود كه متروپولیس و دكتر مابوزه قمار باز از آن جمله اند. بعد از ورود تكنولوژی صدا به سینما و ناطق شدن فیلم ها، لانگ نیز مانند بسیاری از فیلمسازان مجبور شد كه صدا را به خدمت بگیرد اما در ام وی هنوز بخشی از خواص سینمای صامت را همچون میزانسن بندی های دقیق و بیان تصویری حفظ كرده. این امر باعث شده كه فیلم علیرغم ناطق بودن هنوز به سینمای صامت وابسته باشد و به جرات می توان آن را فیلمی صامت دانست كه دیالوگ نیز دارد. ( احتمالا از این عبارت خنده تان گرفته!). ام همچنین آشكارا به سنت سینمای اكسپرسیونیسمی كه لانگ خود یكی از سردمدارانش بود پایبند مانده. سایه های تند و نور پردازی با سایه روشن باعث شده كه وجوهی روانشناختی به فیلم افزوده شود كه از سینمای اكسپرسیونیسم صامت وام گرفته شده.

امروزه فیلم های زیادی با موضوع قاتل های زنجیره ای، با خون و خونریزی بالا و جلوه های ویژه فراوان در سینمای هالیوود ساخته می شود كه همه فرزندان ناخلف فیلم لانگ هستند. لانگ در فیلمش برای اولین بار قاتلی زنجیره ای را به تصویر می كشد كه مشكلات روحی و اخلاقی فراوانی را نیز به همراه دارد. پیتر لوره كه بهترین بازی اش را در همین فیلم ارایه داد و هیچگاه نیز نتوانست از سایه سنگین این نقش خلاص شود، به بهترین نحو توانسته وجوه چندگانه شخصیت قاتل را به نمایش بگذارد و شمایلی ماندگار از قاتل زنجیره ای خلق كند. او بازیگری بود كه بعد ها نقش های فرعی بسیاری در سینما بازی كرد اما هیچگاه به قدرتمندی نقشش در ام ظاهر نشد. فیلم بدون بازی لوره قطعا چیزی كم داشت و این پیتر لوره بود كه وحشت جامعه تصویر شده در فیلم را به تماشاچی القا می كرد.

فیلم محصول سال 1931 آلمان است. یعنی درست دو سال پیش از به قدرت رسیدن هیتلر. بسیاری فیلم را یك پیش بینی از به قدرت رسیدن هیتلر و نازی ها می دانستند و بسیاری نیز آن را نمایشی از آمادگی جامعه آلمان برای پذیرش یك دیكتاتوری خواندند. فیلم نمایش دهنده مردمی است كه از همه چیز و همه كس می ترسند. حضور قاتل زنجیره ای در شهر ( جامعه ) چنان آنان را به وحشت انداخته ( وحشت جمعی ) كه مدام به یكدیگر تهمت می زنند و در واقع هر چند غیر مستقیم اما دست به دامان قطب شر می شوند تا آنان را از این وحشت خلاصی دهد . در ام دو دسته به دنبال قاتل می گردند و به غیر از مردم كه به طور نا محسوس قاتل را دنبال می كنند ، پلیس ( نماینده قانون ) و دار و دسته تبهكاران نیز قاتل را دنبال می كنند. نكته مهم همین جاست كه نه پلیس ، بلكه این تبهكارانند كه قاتل را می یابند و گرچه در پایان همه به دست پلیس و (( به نام قانون )) دستگیر می شوند، اما در واقع تبهكاران چندین قدم از پلیس كه قطعا باید نماینده قانون باشد جلو افتاده اند. تبهكاران خود قطب شر بزرگی هستند كه وجود یك شر كوچكتر را بر نمی تابند. در واقع تبهكاران هر كدام صد ها بار از قاتل فیلم خطرناك ترند. قاضی محكمه بر پا شده چنانكه خود وكیل می گوید تا به حال سه نفر را كشته و اكنون فراری است. و جامعه وحشتناكی كه لانگ در شاهكارش می آفریند از این جاست كه نمایشگر استعداد جمعی برای پذیرش فاشیسم است. دادگاهی كه قاضی آن و اعضای هیئت منصفه اش خود مجرمانی سابقه دارند چطور می توانند عدالت را برقرار كنند. شاید حتی قاتل ما ، جرمش از سایرین سبك تر باشد!

شخصیت قاتل فیلم ام ، كه همانطور كه ذكر شد حالا یكی از معروفترین قاتلان سریالی سینماست، در حقیقت كودكی بیش نیست. برای اثبات این مدعا كافیست به حركات دست و بدن او ، طرز خاص حرف زدنش و حتی دیالوگ هایش دقت كنید. قاتل فیلم ما در واقع بیشتر از سایرین دلسوزی بر می انگیزد. او كودكی تنهاست كه از همه سو مورد تعقیب قرار گرفته و در سكانس پایانی چنان ضجه های بچه گانه ای سر می دهد كه گاهی فراموش می كنیم چندین كودك ( همچون خودش؟ ) را به قتل رسانده. لانگ نیز با هوشمندی تمام هیچگاه صحنه ای از قتل های قاتلش را نمایش نمی دهد و ما در واقع فقط از صحبت های سایرین است كه متوجه می شویم او كس دیگری را نیز به قتل رسانده. قاتل چنانچه خود می گوید هنگام قتل از خود اختیاری نداشته و صدایی است كه او را به انجام قتل فرا می خواند. فیلم تا حدی این سئوال را نیز مطرح می كند كه آیا قاتلانی كه دچار روان پریشی و مشكلات روانی هستند ، مستحق اعدامند یا بهتر است به عنوان یك بیمار با آنان برخورد كرد و سعی در درمان شان نمود . گرچه در فیلم این نظر چندان موشكافی نمی شود اما وكیل قاتل در دفاعیاتش اعلام می كند كه موكلش در واقع یك بیمار و نه یك قاتل است. آیا با این نگاه تمام قاتلان زنجیره ای به نوعی دچار بیماری روانی نیستند؟ هر پاسخی به این سوال عواقب وپیامد هایی در پی دارد كه خود می تواند موضوع بحثی حقوقی و روانشناسی باشد.

سال هاست كه از ساخت ام می گذرد. فیلم تاثیرات فراوانی بر تاریخ سینما نهاد و حتی فیلم معروفی همچون همشهری كین ، تاثیرات آشكاری به خصوص در فضاسازی و نورپردازی از آن گرفته. لانگ بعد از ساخت ام یك فیلم دیگر نیز در آلمان ساخت و آلمان هیتلری را ترك كرد. خود لانگ فیلم ام را بهترین فیلم خویش می دانست و به برای ساخت آن به خود می بالید. ام هنوز فیلمی معتبر در تاریخ سینماست و هنوز در رای گیری های فیلم های برتر عمر ، در رده های بالای جدول می نشیند.