انیمیشن،کودک و تخیل: با نگاهی به انیمیشن «شهر اشباح»

انیمیشن هنرى است که قابلیت دگرگونى واقعیت به صورت شى‏اى‏ تخیلى را دارد،قابلیتى که از آنچه بشر امروزى به آن گرفتار شده است‏ فراتر مى‏رود و مى‏تواند بیانگر فضایى فوق العاده خیالى باشد.انیماتور قادر است امر فوق زمانى را در یک زمان قابل لمس متجلى سازد.این‏ هنر با ویژگى‏هاى ساختارى‏اش رابطه‏اى بسیار قوى و نزدیک با روح‏ کودکان و نوجوانان برقرار مى‏کند و مى‏تواند مرزهاى واقعیت را بشکند و تخیل کودک را به تصویر کشد.مخاطب و بیننده‏ى خود را به دنیایى پر از سحر و جادو هدایت کند،دنیایى که احساس‏ شیرین محقق شدن آرزوها را نشان مى‏دهد.در این دنیایى که خلق‏ مى‏شود موجوداتى اسرارآمیز حضور دارند،اشباحى که هریک ویژگى‏ خاصى را ارائه مى‏دهند.دنیایى مملو از جادوگرها،و جانوران خیالى‏ در عمق جنگلى تاریک و دهشتناک.دنیایى که مفاهیم بنیادینى چون خوبى و بدى،زشتى و زیبایى،خیر و شر،ظلم و ستم و مهربانى را به زیبایى‏ نقش مى‏بندد.مخاطب انیمیشن نه تنها کودکان و نوجوانان که بزرگسالان‏ نیز هستند.براى وارد شدن به این دنیاى خیالى ضرورت ایجاب مى‏کند که کودک بود.در هنگام تماشاى فیلم انیمیشنى،کودکى بر جاى ما مى‏نشیند که آگاهى‏اش او را از کودک عادى متمایز مى‏کند؛یعنى من کودکى حضور پیدا مى‏کند.انیمیشن به علت جذابیت و فریبندگى خاصى که به علت برقرارى‏ پیوند با من کودکى با بیننده و مخاطبش دارد،فرآیند شناختى پیچیده‏اى را در ذهن کودک برقرار کرده و اثرش را فزونى مى‏دهد.

هانرى ماسن معتقد است که کودکان کارتون را به دلیل چارچوب و قالبى‏ که دارد بیشتر مى‏پسندند،اما درعین‏حال همه‏ى کارتون‏ها نیز این‏گونه‏ نیستند،بلکه کارتون‏هایى که در آنها نقش‏ها و شخصیت‏هاى اصلى فعال‏ هستند و صحنه‏ها به سرعت عوض شده و از جلوه‏هاى صوتى و تصویرى‏ زیادى استفاده مى‏کنند بیشتر مورد توجه کودکان قرار مى‏گیرند.

در واقع دنیاى ذهنى که کودک براى خود ایجاد مى‏کند با دنیاى ساختگى‏ انیمیشن نقاط مشترک عمده‏اى دارد.در انیمیشن مى‏توان همان شخصیت‏هاى خیالى کودکان را با همان احساس و عاطفه دید که جان‏ مى‏گیرند و مشاهده چنین حرکات و قصه براى یک کودک بسیار جذاب‏ است.

از ویژگى‏هاى مشترک دیگرى که مى‏توان میان دنیاى ذهنى کودک و دنیاى‏ تصویرى انیمیشن برشمرد،وجود تخیل قوى در هردو است.این تخیل‏ مى‏تواند اشیأ و حوادثى در ذهن خلق کند بى‏آنکه بخواهد از داده‏هاى حسى‏ استفاده نماید.تخیل در بسترى همچون قصه به ظهور مى‏رسد و هرچه این‏ قصه انتزاعى‏تر و تخیلى‏تر شود،با ویژگى‏هاى فیلم انیمیشن هماهنگى‏ بیشترى پیدا مى‏کند.

ژاپن در این میان از معدود کشورهایى است که شاید پس از آمریکا در حوزه‏ى متحرک‏سازى گام‏هاى بلندى برداشته است و اواخر دهه 1980 به بعد را مى‏توان دوره‏اى به شمار آورد که داستان‏هاى مصور به صورت‏ مؤثر در متحرک‏سازى حضور پیدا مى‏کند.در این میان یکى از کسانى که در زمینه‏ى ایجاد انیمیشن نقش عمده‏اى ایفا کرده اوسامو تزوکا (osamo Tezuka) ،خالق مانگا (Manga) است که مى‏توان به او نقشى‏ همانند هرژه خالق داستان‏هاى تن‏تن در اروپا داد.تزوکا توانست با تلفیق‏ کردن طراحى‏هاى سنتى ژاپنى و سبک متداول در جهان و به خصوص‏ والت دیسنى شخصیت‏هایى بیافریند که نامش را جاودان سازد.او با خلاقیت‏هاى فراوان و استفاده از زوایاى گوناگون دید شخصیت‏ها و کاراکترهاى داستان‏هایش را عمق بیشترى بخشیده است.
مى‏توان گفت موفقیت‏هاى داستان‏هاى مصور دنباله‏دار دهه‏ى‏ 90 به صورتى جدى زمینه‏هاى لازم را براى حضور فیلم‏سازى‏ انیمیشن ایجاد کرد و داستان‏هاى مصور دنباله‏دار مبنایى شد براى‏ تولید فیلم‏هاى انیمیشن.

یکى از کسانى که امروزه در پیشرفت انیمیشن ژاپن سهم‏ عمده‏اى ایفا مى‏کند،میازاکى است.او بى‏تردید یکى از انیمیشن‏سازان مطرح جهان است.از میازاکى قبلا فیلم«شاهزاده‏ مونانو»به نمایش درآمده است.آثار او طرفداران فراوانى دارد. انیمیشن ژاپنى با نمونه‏ى آمریکایى‏اش متفاوت است و در واقع‏ نحوه‏ى کاربرد آنها بیشتر مبتنى بر هنر نقاشى است و به عبارتى‏ دیگر حال و هواى ژاپنى خود را حفظ کرده است،با این حال‏ آخرین کار میازاکى،یعنى«سفر به چیهیرو»یا«خانه اشباح»که‏ در سال 2002 و طى زمان 124 دقیقه‏اى بر پرده‏ى سینماهاى جهان قرار گرفت،هنر او را به رخ جهانیان کشانید.اثرى ناب،و به عبارتى یک‏ شاهکار،که در عین سادگى،از حیث قدرت تخیل و نحوه و کیفیت اجرا مى‏تواند در ردیف آثار کلاسیک دیسنى دهه‏هاى سى و چهل قرار بگیرد.

سفر به چیهیرو که به ماجراهاى تخیلى دخترى ده ساله به نام چیهیرو مى‏پردازد،قصه‏ى سفر مخاطره‏آمیز او و خانواده‏اش مى‏باشد که در درون‏ تونل زیرزمینى راه خود را گم کرده و در این مسیر با حیواناتى عجیب و مرموز روبه‏رو مى‏شود.و زمانى که مادر و پدرش تغییر شکل مى‏یابند، او به تنهایى ناگزیر مى‏شود در این راه پرخطر و در مقابل تمامى موجودات‏ عجیب و غریب و شبح‏ها و زنان ساحره و جادوگر بدذاتى که دلشان‏ نمى‏خواهد او به میان انسان‏ها برگردد،به مبارزه برخیزد.

میازاکى از انیمیشن‏سازانى است که نسبت به روان‏شناسى کودک همچون والت دیسنى درک فوق العاده‏اى دارد.فیلم او قصه‏اى است‏ مبتنى بر از دست دادن و شناختن مجدد هویت.قصه‏اى که‏ شاید متاثر از فیلم‏هاى آلیس در سرزمین عجایب و یا جادوگر شهر زمرد باشد،قصه‏اى که ماهیت آن کاملا انیمیشن است. اکثر شخصیت‏هاى فیلم تغییر شکل مى‏دهند حتى پدر و مادر چیهیرو که پس از خوردن غذا تبادل به خوک مى‏شوند،پسرها تبدیل به اژدها مى‏گردند و بچه‏ى غول‏پیکرى تبدیل به موش‏ مى‏شود.فیلم چیهیرو از ویژگى‏هاى تصویرى خاصى‏ برخوردار است،و ساختار قصه به گونه‏اى است که دنیایى‏ کارتونى ایجاد مى‏شود،دنیایى که فضایى ترسناک،و در عین‏ حال شاد با هزاران ماجراى شگفت و حیرت‏آور دارد.این‏ انیمیشن توانست در طى پنجاه سال برگزارى جشنواره فیلم‏ برلین،براى اولین بار خرس طلایى را از آن خود کند.به راستى که میازاکى توانسته است اثرى‏ بیافریند که ناشى از قوه‏ى تخیل بالاى اوست و شخصیت‏هایى بیافریند که کمتر موجوداتى را مى‏توان شبیه به آن آفرید.

فیلم سفر به چیهیرو را همانند ماجراهاى‏ شب‏هاى عربى معرفى کرده‏اند،تنها تفاوت آن‏ در این است که قهرمان اصلى داستان دختر بچه‏ى کوچکى است که در جهانى اسرارآمیز باید از خود دفاع کند.اما درعین‏حال‏ این انیمیشن به زیبایى از چارچوب داستان‏هاى پریان و حال و هواى جادویى‏ و سحرآمیز قصه‏هاى یکى بود یکى نبود استفاده مى‏کند.در این قصه سفر به‏ آهستگى و ساده آغاز مى‏شود،سفرى که چیهیرو به همراه مادر و پدرش،با ماشین خودشان به سمت خانه‏ى تازه مى‏روند.او همچون همه‏ى کوچولوهاى شیطان و بازیگوش ناراحت در صندلى پشتى ماشین نشسته است.اخم کرده‏ و ناراحت است چرا که خانه‏ى قدیمى خودشان را پشت سر گذاشته و به‏ خانه‏اى تازه که در اطراف شهر است مى‏رود.حتى مادرش به او وعده‏ى‏ زندگى جدیدى مى‏دهد که سرشار از چیزهاى نو و ماجراهایى جالب است. اما قصه آن‏گونه پیش مى‏رود که قبل از رسیدن به خانه جدید و برخورد با ماجراهاى تازه،ماجراها زودتر از حد انتظار براى آنها رخ مى‏دهد.پدر اشتباه‏ کرده و مسیر را گم مى‏کند و در داخل جنگل،بنایى سحرآمیز را مى‏بینند، بنایى که حاکى است سال‏ها کسى به آنجا قدم نگذاشته است.محلى که‏ شب‏ها،بدل به مکانى براى حمام گرفتن موجودات سحرآمیز شده است.

در دل جنگل آنها وارد تونلى مى‏شوند،که انتهاى آن سرزمینى است ترسناک‏ و پر از موجودات اسرارآمیز و جادویى.به نظر مى‏رسید فیلم براى کودکان‏ هول‏آور باشد،اما میازاکى آنچنان در مسیر فیلم به قدرت عشق اشاره مى‏کند، و دوستى را براى بیننده تعریف مى‏کند،که‏ با تماشاى آن حتى مى‏توان ماهیت خود را شناخت و حسد و کینه و خصلت‏ ویران‏کننده‏ى آن را که چون سمى مهلک در جان آدمیان نفوذ مى‏کند دید.

میازاکى سعى مى‏کند بعضى از ساکنان‏ دنیاى اشباح که مانند انسان‏ها مى‏باشند در وراى چیزى که هستند ارائه دهد.مثلا کاماجى،پیرمردى بداخلاق،در خلال فیلم‏ مشخص مى‏گردد که یک هشت پاست و در ادامه میازاکى نشان مى‏دهد که این موجود برعکس ظاهر ترسناکش،موجودى‏ دوست‏داشتنى است و حتى بدل به یکى از دوستان چیهیرو مى‏شود.این استاد انیمیشن‏ساز ژاپنى به خوبى توانسته‏ است اهمیت شناخت خود را به خوبى نشان دهد.

چیهیرو به همراه پدر و مادرش به این سرزمین فراموش‏ شده رسیده‏اند.او دختر باهوشى است،نمى‏خواهد به‏ آنجا برود،اما با اصرار پدر و مادرش نمى‏تواند مقابله کند. در مسیر آنها کسى نیست،اما میزهایى پر از غذاهاى‏ خوشمزه دیده مى‏شود.پدر و مادر چیهیرو نیز چون‏ گرسنه‏اند شروع به خوردن غذاها مى‏کنند.پدر و مادرش‏ او را اطمینان مى‏دهند که خطرى آنها را تهدید نمى‏کند،اما به ناگهان چیهیرو خود را در دنیایى عجیب و غریب مى‏بیند. او که در طول ده سال زندگى‏اش،کار نکرده حالا باید کار کند،و به مسئول استخر کمک کند.حالا او استعداد و توانایى‏ خود را نیز عیان مى‏کند،خود را مى‏شناسد.

انیمیشن فیلم بسیار زیباست،با پس زمینه‏ها و پیش‏زمینه‏هاى حساب شده. میازاکى از جمله انیماتورهایى است که هنوز هم از نقاشى‏هایى که با دست‏ کشیده شده‏اند در کارش استفاده مى‏کند،درعین‏حال که متخصصین کامپیوتر را هم براى ارائه‏ى یک اثر عالى فراموش نکرده است.در این انیمیشن رنگ‏ها روشن و شفاف‏اند و میازاکى از رنگ به زیبایى استفاده نکرده است.او مخاطبان‏ فیلمش را تنها کودکان نمى‏داند،و با دیدن فیلم مى‏توان دریافت که فیلمى‏ خانوادگى است.انیمیشنى فوق العاده که همگى مى‏توانند شخصیت‏هاى‏ فیلم را به خوبى درک کنند و لذت ببرند.