کارنامه‌ی مسعود ده‌نمکی

دهه 80 سینمای ایران؛ دهه ای که به دلیل تکثر آثار سینمایی و آنارشیسم تحول خواهانه امیال فردی صاحبان آثار سینمایی، یک فرایند انقلاب گونه را طی کرد و از کمدی های سطحی دسته چندمی به درام های قدرتمند با استانداردهای جهانی رسید.در این طی طریق، پدیده های چندانی به سینما معرفی نشدند و قربانیان زیادی، زیر دست و پای ذائقه مردمی له شدند تا روند تدریجی پوست اندازی سینمای محتوازده دهه 70 با طی این مرحله گذار، به یک استاندارد مقبول بین المللی برسد.

از میان همن معدود پدیده های سینمایی دهه 80، یک نفر، عجیب تر از دیگران بود. لفظ «پدیده»، فی نفسه بار اعجابی بسیاری دارد اما مسعود ده‌نمکی عجیب تر و مبهم تر از پدیده بود. مردی که در بدو ورودش به سینمای بلند داستانی، بی آن که زمینه سازی کند، جریان ساز شد.

«اخراجی‌ها۱» را ساخت که پس از دو مستند صریح و برآمده از دل اجتماع روز «فقر و فحشا» و «کدام استقلال؟ کدام پیروزی؟»، کرکره صراحت گویی های او را کمی پایین تر کشیده بود.نه اینکه عمدی در کار باشد، نه، بلکه اقتضای جریان کمدی، چنین امکانی را به فیلم می داد که از زمختی سیاهی های واقعی جامعه کم کرده و بر غلظت داستانی آن بیفزاید.فیلم در روزگاری که سینمای ایران با انبوه کمدی های دم دستی، به فروش های خوبی دست یافته بود، به شدت گل کرد.تماشای اثری کمدی که قهرمان داشت و از قضا، با دوری از جنبه های تیپیکال و پوپولیستی رایج، به یک عمق دراماتیک رسیده بود، برای مردمی که تشنه یک کمدی جدید بودند، بسیار خوش گوار آمد.فیلم با استقبال خیره کننده ای همراه شد و نام مسعود ده‌نمکی را از ذهن خواص، به روی زبان میلیون ها نفر از مردم کوچه و بازار آورد.

مهندسی دقیق کاراکترهای پرتعداد و کاربردی و جای گذاری این مهره ها در جای مناسب قصه سبب شد تا چسب این عملکرد، در موقعیت بکر جبهه که تقریبا دست نخورده سینمای کمیک بود، مخاطب را بگیرد.«اخراجی‌ها۱» اثری بود که برای منتقدان نیز سهل الممتنع می نمود؛ نه می توانستند توانایی های آن را رد کنند و نه غرور این اجازه را به آنها می داد در روزگاری که شبه کمدی های باسمه ای، روی انبوه تولیدات سینمایی چنبره زده بودند، حمایت خود را از یک اثر کمدی بودار اعلام دارند.با این بیم و امیدها، ده‌نمکی با نخستین ساخته بلند سینمایی اش، به جمع برندهای سینمایی ایران وارد شد و خیلی زود از داستانی که پتانسیل های انباشته پنهانی در جهت پرداخت هایی جدید داشت، صحبت از تریلوژی به میان آورد.

یک سال بعد، «اخراجی‌ها۲» ساخته شد.اثری که باز هم با استقبال خارق العاده ای مواجه شد اما چون خط اصلی روایت برای مخاطب رمزگشایی شده بود، غافلگیری های اثر نخست را با خود به همراه نداشت.ده نمکی در این قسمت به خوبی توانسته بود راکورد معنایی دو قسمت را حفظ کرده و با هدایت ملموس داستان به موقعیت هایی که می توانست زائیده قسمت اول باشد، ضمن حفظ ارزش های سینمایی اثر، هوشمندی مثال زدنی اش را نیز در اتفاقی که خود در سینمای ایران رقم زده بود (دنباله سازی) به نمایش بگذارد.برخلاف آنچه از صحبت های آتشین او استنباط می شد، به شعارگرایی در فیلم رو نیاورد و تلاش بسیاری انجام داد تا در پس زمینه داستانی قسمت دوم، وجوه مستند و تلخی های موقعیت حقیقی فیلم را به مخاطبش گوشزد کند.با این قسمت، مشخص بود که ده نمکی، برای مفهومی فراتر از سینما، به این وادی ورود پیدا کرده است.کاری که امثال ملاقلی پور و حاتمی‌کیا و درویش با زبان مخصوص به خود انجام داده بودند را این بار او می خواست با بیانی متفاوت تر به زبان بیاورد.

خیلی زود فضای دوقطبی موافقان و مخالفان ده‌نمکی که در ساخته نخست او بر پایه شخصیت بیرونی اش و عملکرد دوران گذشته او شکل گرفته بودند، در اینجا بر مبانی نقد یا مدح ارزش های سینمایی کارهای او، به تکروی ها و مناظرات بسیاری منجر شد.ده نمکی حالا در کنار تمام جریان سازی های خود، دو فیلم پرفروش و میلیاردی را به سینمای ایران تحویل داده بود.انفاقی که تا آن زمان در کارنامه هیچ کارگردانی به چشم نمی خورد.

«دارا و ندار» سومین تجربه داستانی ده‌نمکی، این بار در مدیوم تلویزیون بود.سریال، چاشنی طنازانه کمتری به نسبت ساخته های سینمایی او داشت و آشکارا بر مقوله تبعیض که دغدغه کارگردان از سال های دور بود، صحه می گذاشت.سریالی که علیرغم استقبال خوب، آن سونامی استقبال از آثار این کارگردان را کمرنگ کرد. 

سال 89، پازل تریلوژی انسانی ده‌نمکی با «اخراجی‌ها۳» کامل شد.در این قسمت که دوربین از میدان جنگ و زندان های رژیم بعث به خیابان های تهران مدرن اواخر دهه 80 رسیده بود، آنچه بیش از قصه و کاراکترهای افول یافته به تیپ، جلوه گری می کرد، ارتقای توان اجرایی ده‌نمکی بود.کارگردانی او، هوشمندانه شده بود، ابتکارات زیادی به خرج می داد و به خوبی توانسته بود آن همه شلوغی و میزانسن های پر رفت و آمد را مدیریت کرده و از پس آن برآید.روند التهاب در سه گانه "اخراجی ها"، به واسطه پرداخت آدم های هر عصر، از شدید به خفیف، تنزل یافته بود و رخنه سیاسی در اعمال شخصیت های داستانی اش بیشتر به چشم می آمد.او توانست با بیان جدید خود که موافقان و مخالفان بسیاری داشت، دغدغه های ناسازشگر خود را در قبال تبعیض و فریب کاری های سیاسی و اجتماعی به وضوح به تصویر بکشد.مستقیما به مردم نپرداخت و بیشترین اشاره او به سمت مسئولان بود که دود تصمیم گیری هایشان به چشم مردم می رفت.به نوعی با پنبه سر برید و مسیر خود را در سینما جدا کرد.فروش خیره کننده فیلم سبب شد تا سه گانه ده نمکی در مجوع 16 میلیارد تومان فروش کند یعنی کمی بیشتر از فروش یک سال سینماهای تهران در سال 89 !
ده‌نمکی در ادامه پردازش آرمانشهر خود، به اثر عرفانی «رسوایی۱» رسید.فیلمی که خیلی ها آن را قوی ترین اثر کارنامه او می پندارند.بار کمدی آثار او به یک باره نشست کرد و شکل عرفانی کار، برخلاف آثار مشابه و کم تعداد در سینمای ایران، بر پایه فضاهای سنگین و نگاه های عاقل اندر سفیه دیالوگ ها استوار نبود. ده‌نمکی این بار کاراکتر حاج یوسف را به اندیشه های کمال خواهانه مردم کوچه و بازار نزدیک کرد و وجه دیگری از نگاه انسانی به دغدغه مطرح آن روز را دستمایه قرار داد.

انعطاف شخصیت پردازی حاج یوسف، با بازی قدرتمند اکبر عبدی، یکی از ماندگارترین روحانیون تاریخ سینما را خلق کرد و سبب شد تا جلوه های مضمونی انسان کامل که ده‌نمکی از نخستین مستنداتش، سعی در نشان دادن مظاهر آن کرده بود، با این اثر به اوج خود برسد.باز هم یک فضای به شدت داستانی این بار در اثری که برخلاف سه گانه قبلی اش، تکیه چندانی به موقعیت ها نداشت و از آبشخور شخصیت ها و داوری های روزمره آنها تغذیه می کرد.این بار نگاه به غایت آرمانگرایانه فیلم، محلی برای اعتراض شد.شاید دو سویه عمل کردن فیلم در پرداخت امروزی به دغدغه های مردم و نشان دادن یک روحانی با خصایص انسان کامل که هضمش برای انسان غرق شده در مظاهر زندگی مدرنیته بسیار سخت بود، سبب شد تا به مانند دیگر آثار ده‌نمکی، اعتراضات و نقدهایی منفی علیه این فیلم شکل بگیرد.حال آن که «رسوایی۱» تا امروز، دلی ترین اثر کارگردان و ثمره تکامل تدریجی او در بحث تبعیض و نگاه انسانی بوده است، ضمن آن که نگاه هوشمندانه او در رتق و فتق لوکیشن های پرتعداد و شلوغ کار نیز حکایت از تداوم سیر صعودی او در حیطه کارگردانی می داد.

ده‌نمکی در تجربه بعدی خود، فاصله عجیبی از چهار ساخته سینمایی خود گرفت.او با همان آرمان، این بار در اثری با ریتم کشدار و فضایی که گرمای آثار قبلی او را نداشت، «معراجی‌ها» را جلوی دوربین برد.کشش داستانی این کار قابل قیاس با دیگر آثار او نبود و جنس شوخی ها به شکل عجیبی، افول معناداری پیدا کرد.فیلم به واسطه حادثه تلخی که سر ضبط یکی از صحنه های انفجاری رخ داد، پیش از آن که به جشنواره بیاید، حسابی خبرساز شد و در گیشه نیز با اقبال قابل توجهی مواجه شد به طوری که نجات بخش سینماهای تعطیل شهرستان و سینما قدس تهران لقب گرفت.

و حالا ده‌نمکی این روزها، «رسوایی۲» را به روی پرده دارد.کارگردانی که در آثار قبلی خود نیز علاقه بسیاری به استفاده از جلوه های ویژه بصری و رایانه ای نشان می داد و همواره تلاش کرد تا از جدیدترین دوربین های روز وارد شده به کشور در کارهایش استفاده کند، این بار به اقتضای فیلمنامه، تمرکز خود را بیشتر بر وجه کامپیوتری اثر گذاشت و توانست شکوهمندی وعده داده شده در کلام حق حاج یوسف را به تصویر بکشد که به لحاظ ساختاری، متفاوت ترین اثر کارنامه ده‌نمکی محسوب می شود.

او در «رسوایی۲»، برخلاف دیگر آثارش که بری از داوری بود، به داوری و انتقام روی آورده که توجه به مضمون را می رساند.باز همان دغدغه تبعیض، که در تمام کارهای کارگردان حضور داشته، در این فیلم بار دیگر به فعلیت می رسد.صراحت نقد وجه اخلاقی جامعه در این اثر به نسبت دیگر آثار کارگردان پررنگ تر می نماید و کارگردان ترجیح داده به جای مانیفست های شخصی، از مسلمات مورد پذیرش مسلمانان استفاده کند.

ده‌نمکی را نمی توان از ساختار سینمایی کشور حذف کرد یا او را به دشمنی با سینما و مواردی از این دست متهم کرد.او جزو معدود فیلمسازانی است که تمام آثار خود را طبق دغدغه های انسانی و اعتقادی ساخت و هیچگاه شیفته ابعاد پرزرق و برق سینما نشد.در برخی دیالوگ ها و نوشته های چند سال اخیرش، تندروی داشت که طبیعتا این میزان تندروی، بازخوردهای نه چندان خوبی را به خود دید اما آنچه در تاریخ می ماند، مضامین فخرفروشانه آثاری است که با نگاه انسانی در زندگی انسان عصر جدید، به دنبال اخلاقیات می گردد.تمام آثار او از دو مستند جنجالی اش تا همین «رسوایی۲»، در مذمت بی اخلاقی در سطح کلان اجتماعی و توجه به تربیت و غنای اخلاق فردی تاکید شده است.
کلیدواژه های مشترک سینمای ده‌نمکی که محال است بتواند بدون پرداختن به آنها، به سراغ فیلم یا سریالی دیگر برود.